Читать онлайн книгу "Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)"

Сайланма У™СЃУ™СЂР»У™СЂ / Р?збранные произведения (РЅР° татарском языке)
У?С…СЃУ™РЅ Фәтхелбаянович Баянов


Татарстан Республикасының халык шагыйре, Р“. Тукай исемендәге Р”У™ТЇР»У™С‚ премиясе лауреаты У?С…СЃУ™РЅ Баянның әлеге җыентыгына танылган повестьлары туплап бирелде.

PDF А4 форматында китапның нәшрият макеты сакланган. (В формате PDF A4 сохранен издательский макет книги.)





У?С…СЃУ™РЅ Баян

Сайланма У™СЃУ™СЂР»У™СЂ / Р?збранные произведения (РЅР° татарском языке)



© Татарстан китап нәшрияты, 2021

В© Баянов У?. Р¤., варислар, 2021

© Галимуллина С. Н., төзү, 2021





У?С…СЃУ™РЅ Баян

(Баянов Ахсан Фатхулбаянович)




Тау ягы повесте


Сиңа багышлыйм…





Беренче бүлек



«Тау ягы» дип атыйлар икән бу якны.

Р?дел Т»У™Рј Кама киңлекләреннән карасаң, илаһи бер кала.

Өч архитектор – Кояш, Җил, Су – гаҗәеп сызыклар, рәвеш-кыяфәтләр белән бизәгән бу каланы. Гаҗәеп тә төрле һәм гүзәл төсләр белән.

Ярлар – мәңгелек диварлар. Диварларда – урман һәм куаклар рәвешле язылган сурәтләр. Су буйлата биеклек нәкъ урталай киселгән дә, шунда миллиард еллык тарих – катлы-катлы булып сырланган гасырлар ачылып ята. Урыны-урыны белән киртләч диварлар өчәр почмаклы булып тезелеп калган. Күпме бәрелеп-сугылып узса да, вакыт аларны шомарта, түгәрәкли алмаган. Шулай да диварлар киңлектә Евклидча түгел, ә Лобачевский геометриясендәге шикелле – кырлары бер-берсенә тоташмаган өчпочмаклар булып, бәхет һәм кайгыларның, җиңү һәм җиңелүләрнең, мәхәббәт һәм хыянәтләрнең, бер сүз белән әйткәндә, тормышның – үткәннәрнең һәм киләчәкнең чиксезлеген күрсәтеп тора шикелле.

Өч даһи – Су, Җил, Кояш – үзләренең бөек әсәрләренә шундый идеяләр салган, ә кешеләр ул әсәргә бик гади генә «Тау ягы» дип исем кушкан.

Р?дел өстендә, ак канатларын киереп, РєТЇРє дулкыннар җилпенәләр. Җилпенәләр РґУ™ аксыл теплоходлар күкрәгенә, ярларга ташланалар Т»У™Рј шунда бәрелеп СЋРєРєР° чыгалар. Алар У™РЅУ™ шулай бер-бер артлы ерактан, Р·У™Рї-Р·У™ТЈРіУ™СЂ киңлекләр аръягыннан әкрен генә баш калкыталар Т»У™Рј, Р·У™ТЈРіУ™СЂ канатларын җәеп кагына-кагына, бернидән курыкмыйча, туп-туры мәңгелек ташлы ярларга Т»У™Рј теплоходлар күкрәгенә ыргыла торалар. Аларның Р±Сѓ тилелегендә әллә РЅРёРЅРґРё тирән РјУ™РіСЉРЅУ™ бардыр кебек.

Ташлы ярларга килеп бас та кулыңны Кояшка суз – җылысы сизелми калмас.

Таулар өстенә менеп бас та кулыңны Айга суз – бармакларың Ай кытыршылыгын сизми калмас.

Килеп бас та йолдызларга суз кулыңны – мәңгелектән килгән балкышлы серләр уч төбеңне кытыклап торыр.

Кояш та, Ай да, йолдызлар да якын икән бу җирләрдә – юкка гына «Тау ягы» дип атамаганнар икән бу якны.




Сандугач белән Гөлҗимеш


Яр буенда – таш авыл.

Таш авылның таулы урамнары буйлап атлаган юлчы егет – солдат киеменнән. Таулы-ташлы урамнар буйлап килде дә ул хәрби комиссариат дигән бер кызыл өйгә керде.

Хәрбиләрчә исәнләшү, күрәсең, авыл җирендәге подполковник өчен тансык иде, күңеле күтәрелеп киткәндәй тоелды аның:

– Йә, котлыйм кайтуың белән, иптәш сержант.

Яшь солдат рәхмәт әйткәч, аңа утырырга рөхсәт иттеләр. Кайсы авылга, кем янына кайтканын сорадылар.

Солдат исә ни дип җавап бирергә дә белмичә аптырабрак калды. Подполковник, күрәсең, сабыр кеше – көтте. Утырган килеш солдатның документларын карый башлады.

– Бөтенесе тәртиптә. Учётка кер дә авылыңа кайтып кит. Үзәнбаймы синең авыл?

– Мин анда хатлар язып карадым – җавап бирүче булмады.

Подполковник егетне икенче төрлерәк аңлады бугай.

– Егерме чакрым – солдат кешегә ерунда. Хәерле юл! Давай-давай, тизрәк, үзеңне бик көтәләрдер. Сөенсеннәр, – шулай диде военком.

– Кемнәр?

– Ничек «кемнәр»? У?тиең, У™РЅРёРµТЈ.

– Минем әти үлгән булырга тиеш.

– Алайса, әниең.

– Белмим бит мин аны.

– Ничек белмисең?

– Р?семен белмим.

– Оят, начар! Бу ни дигән сүз?

– Авыл советына кабат-кабат язып карадым, белмиләр. Безнең Үзәнбай түгел, бүтәндер, РґРёР»У™СЂ. У? минем документларда – шушы район.

Военком уйлана калды. Бераздан гына әлегә кадәр булмаганча йомшак тавыш белән әйтте:

– Син нәрсә, монда тумаганмыни? Якынрак утыр әле.

– Монда туган булырга тиеш, – дип, солдат өстәл янына күчеп утырды.

– Йә? Шулай булгач?..

– Онытканнардыр… Ныклап тикшерергә вакытлары җитмидер…

– У?РЅРёРµТЈРЅРµТЈ фамилиясе ничек СЃРѕТЈ?

– Белмим.

– Р?семе?

– Белмим.

Подполковник, ачуланырга да, кызганырга да белмичә, гаҗәпләнеп карап тик торды.

– Бу РЅРё РґРёРіУ™РЅ СЌС€, У™? У?РЅРёРµТЈРЅРµТЈ исемен РґУ™ белмәгәч…

– Менә шулай инде.

– У? СѓР» СЃРёРЅРµ РєТЇРїРјРµ еллар эзләгәндер!

– Бик ихтимал.

– Көткәндер.

– У?Р№Рµ шул…

– Менә сөенәчәк! Улы үзе кайтып төшкән!

– Менә мин аны ничек табарга икәнен белмим шул әле.

– У? атаң? Анысы кем?

– Эх, белсәм икән!

– Соң… фамилиягез бардыр инде.

– Шул фамилия белән язып карадым – җавап килмәде.

– Менә СЃРёТЈР°, У™! Тугашев, Тугашев… Тикшереп карыйк әле. – Военком телефон трубкасын алды РґР° Үзәнбай авылын сорады. Озак тынлык. – Кайттың, У™ кемгә икәнен белмисең, У™? Җайсызрак килеп чыкты шул, җайсызрак. У? хәзер тырышып карыйк. Хәзер… Алло! Үзәнбаймы? Кем Р±Сѓ? Авыл советы секретаре? Бик С€У™Рї! Менә РЅУ™СЂСЃУ™, сеңлем, сезнең авылда туган бер егет армиядән кайтты. У?ти-әнисенең кем икәнен белми. Р?семе – РўУ™Р±СЂРёРє, фамилиясе – Тугашев. Беләсезме РґУ©РЅСЊСЏРґР° шундый кеше барын? Юк? Менә белергә тиеш сез аны, тиеш! Тугаш бабай? РЈР» РЅУ™СЂСЃУ™ РґРё? Бернинди малаем РґР°, оныгым РґР° СЋРє, РґРёРјРµ? Бердәнбер оныгым була язган РёРґРµ – СѓР» РґР° вафат, РґРё? Ничек алай була РёРЅРґРµ СѓР»? Т®Р· акылындамы СЃРѕТЈ СѓР»? Шулаймы? У?Р№Рµ, бар РґУ©РЅСЊСЏРґР° шундый кеше Т»У™Рј СѓР» сезнең авылныкы. РђРЅС‹ТЈ фамилиясе бар, исеме бар. Табыгыз! – Подполковник башын аска иебрәк көтеп утырган солдатка таба борылды: – Менә шулай, бер-РёРєРµ сәгать йөреп тор. Район ТЇР·У™РіРµ белән таныш. Беренче тапкыр күрәсеңдер Р±РёС‚?

– Шулай булып чыга.

– У? чемоданың шушында гына калсын – югалмас.

Дөнья чак кына ямансулангандай тоелды.

Тау буендагы таш авылның РґР° йортлары гел таш кына түгел, агач У©Р№Р»У™СЂ белән чиратлаша РёРєУ™РЅ. Урамнары РґР° гел такыр гына түгел – сикәлтәләр, күлдәвекләр белән чуарланган. Алар аша узганда, машиналарга шактый гүелдәргә, төтен С‡У™С‡У™СЂРіУ™ туры РєРёР»У™. Аста – Р?дел, Р·У™ТЈРіУ™СЂ киңлек. РђРЅС‹ТЈ РґР° зәңгәрлеге СѓТЈР° төште…

У?РЅРё!.. РќРё төслерәк РёРєУ™РЅ СѓР»? Яшьме, картмы РёРєУ™РЅ? Сугыш вакытында СѓРє РёСЂРіУ™ чыккан булгач, яшь ТЇРє түгелдер РёРЅРґРµ. РўУ™Р±СЂРёРє туганда егерме бишләр булса, хәзер, егерме елдан СЃРѕТЈ, кырык биштә…

Яшь икән әле, яшь! Кем төслерәк икән?

Раймаг РґРёРіУ™РЅ Р·СѓСЂ гына кибеттән РєУ©Р»У™С‡ бер хатын чыгып бара. Танырга теләгәндәй карап та РєСѓР№РґС‹. У?ллә шулмы? У?Р№, СѓР» Үзәнбайда Р±РёС‚ әле, нишләп РјРѕРЅРґР° килеп чыксын? Ничек? РќРёРє? Нишләп килеп чыкмаска тиеш РґРё әле СѓР»? Кырык Р±РёС€ яшьлек ана егерме чакрым Т—РёСЂРіУ™ нишләп Р№У©СЂРё алмасын? Шулай, Р±РёРє ихтимал аның РјРѕРЅРґР° килеп чыгуы. Бәлки, менә шул үзедер әле? У? бәлки тегесе? Юк, анысы артык яшь. Кайсы РёРєУ™РЅ, шулай РґР° кайсысы РёРєУ™РЅ аның анасы?

Посёлок белән таныша тор, дигән иде военком. Танышырсың – күңелдә һаман бер уй, бер кеше… Мең кыяфәткә кереп килә дә баса каршыга, уза да китә. Тик елмаюы гына бетми, һаман елмая…

Китапларда язалар, ана мәхәббәте, РґРёР»У™СЂ. Ничек була РёРєУ™РЅ СѓР» ана мәхәббәте? РЈР» РјРёРЅРµ ничек яратыр РёРєУ™РЅ? РЈР» РјРёРЅРµ алдына утыртып СЃУ©СЏ алмас Р±РёС‚ РёРЅРґРµ хәзер! У? минем, кечкенә бала булып, аның алдына утырасым, сөеләсем РєРёР»У™. Ничек яратыр РёРєУ™РЅ үзеннән озын малайны? Каршыларга чыккач, күрешкәч С‚У™, бәхетнең, куанычның артык зурлыгыннан үксеп еларга керешерме, әллә шундук кочагына алып иркәли башлармы?

Ана ничек кенә каршыласа да, Тәбрик дөньядагы иң якын кешесенең аркасыннан сөяр. «Тынычлан, әни, елама» дияр, кулъяулык белән – әллә каян, Берлиннан алып кайткан кулъяулык белән – яшьләрен сөртер… Ана шуннан соң елмаер да тагын улының күкрәгенә башын куяр. Шуннан соң, култыклашып, өйгә керерләр. Тәбрикнең беренче соравы шул булыр: «Минем әти кем? Ул кайда?»

У? У™РЅРёСЃРµ җавап урынына башын гына РёСЃУ™?

РўУ™Р±СЂРёРє «Ул кайсы фронтта һәлак булды?В» РґРёСЏСЂ. Юк-СЋРє, сугышта булган бөтен кеше үлеп бетмәгән РёС‡, кайткандыр әле, исәндер. У?ллә… Кем белә, бәлки, каты яралы булып, кайткач үлгәндер. Югыйсә җавап язган булыр РёРґРµ – РўУ™Р±СЂРёРє язган Р№У©Р· хатка бер генә булса РґР° җавап килер РёРґРµ. У? ана? РќРёРє У™РЅРёСЃРµ язмады РёРєУ™РЅ? У?ллә СѓР» да…

Юк-СЋРє, РјРµТЈ тапкыр СЋРє – СѓР» РёСЃУ™РЅ булырга тиеш. У?РЅРёСЃРµ С‚У©РЅРЅУ™СЂ Р±СѓРµ РўУ™Р±СЂРёРєРєУ™ әтисе хакында СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ тиеш, СЏСѓРґР° батырларча һәлак булуы хакында… Т®Р·Рµ хакында РґР° СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ тиеш. РўУ©РЅ Р±СѓРµ гына түгел, РєУ©РЅРЅУ™СЂ Р±СѓРµ, еллар Р±СѓРµ – бертуктаусыз. Егерме ел вакыт эчендә Т»У™Рј аңардан элек С‚У™ РЅРёР»У™СЂ булган, барысын РґР°, барысын РґР° СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ тиеш ана.

Вакыт калса, Тәбрик үзе дә сөйләр, әлбәттә. Күп түгел, бик аз итеп. Нигә дисәң, бик аз яшәгән бит әле ул дөньяда. Нәрсә генә сөйләсен?

РќСѓ, әйтер РёРЅРґРµ, «Казаннан ерак түгел Займище РґРёРіУ™РЅ станция янында, СЏРјСЊ-яшел чыршы-нарат урманы эчендә үстем, ТЇР·РµТЈ приютка шунда урнаштыргансың Р±РёС‚, – РґРёСЏСЂ. – Алай РґР°, У™РЅРё, кая урнаштырырга кирәклеген белгәнсең, табигатьнең РёТЈ матур почмагына – Р?дел буена. Кайтышлый РґР° карап узылды…»

Тагын нәрсә әйтер Тәбрик?

«Анда унынчы классны бетергәч, Юдино тимер СЋР» депосында РёРєРµ ел сварщик булып эшләдем» РґРёСЏСЂ РґУ™ «хәзер армиядән кайтып килешем» РґРёРї У©СЃС‚У™СЂ. Бик ныклап сораса, нефть институтына керергә җыенуын РґР° әйтми калмас. РќРёРє тәгаен нефтьнекенә? Татарстан шуның белән атаклы булгангадыр РёРЅРґРµ. Р‘ТЇС‚У™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ У™Р№С‚У™ алмас. РЎТЇР·Рµ беткәч, ТЇР·Рµ сорар, В«У?РЅРё, РЅРёРє РјРёРЅРµ приютка Р±РёСЂРґРµТЈ?В» РґРёСЏСЂ. Хәле авыр булгандыр, әйтеп аңлата алмаслык авыр булгандыр. Югыйсә ТЇР· улын кем РёРЅРґРµ әллә кая илтеп ташласын. РђРЅР° Р±РёС‚ СѓР»!

Подполковник килергә кушкан вакытка хәзер минутлар гына калып бара. Посёлокны рәтләп карый да алмады Тәбрик, өлгермәде. Ашыга-ашыга, капкаларына хәтле кызылга буялган йортка әйләнеп килде.

Тагын военком бүлмәсе.

Р™У©СЂУ™Рє РґУ©Рї-РґУ©Рї тибә. Моңарчы беркайчан РґР° Р±Сѓ хәтле дулкынланганы СЋРє РёРґРµ Тәбрикнең… Р?шек ачкач – бүлмәдә хатын-кыз! У?РЅРёСЃРµ! У?РЅРёСЃРµ! Р‘ТЇС‚У™РЅ кем булсын! Р›У™РєРёРЅ РўУ™Р±СЂРёРє РЅРё өчендер аның кочагына ташлана алмады. Хатын ТЇР·Рµ РґУ™ торып баскач катты РґР° калды. Военком шулай СѓРє рәтле СЃТЇР· таба алмыйча, ахрысы:

– Менә шушы егет, – дип кенә куйды.

Йөзендә шатлык әсәре юк. Димәк…

Димәк, РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµТЈ еллар Р±СѓРµ саклап Р№У©СЂРіУ™РЅ хыялы, өмете бер секунд эчендә чәлпәрәмә килде. Р›У™РєРёРЅ СЋРє-СЋРє, РјРѕРЅС‹ТЈ белән РўУ™Р±СЂРёРє килешә алмый, РјРѕРЅС‹ТЈ белән СѓР» беркайчан РґР° килешә алмаячак. У?Р№Рµ, Р±РёРє С‚У™, Р±РёРє С‚У™ татлы С…РёСЃ белән кемгәдер В«У?тием, әнием!В» РґРёРї СЌРЅРґУ™С€ТЇ бәхетеннән СѓР» үзен беркайчан РґР° РјУ™С…СЂТЇРј итмәячәк. У?РіУ™СЂ җиңелергә нияте булса, менә болай, кузгалырга куркып, күзләрен РјРµТЈ өмет белән тутырып карамас РёРґРµ СѓР» шушы хатынга.

Хатын үзе дә аның каршысына ук килеп шактый ара сүзсез торгач, егет көч-хәл белән генә күңеленнән ике-өч сүз тартып чыгара алды:

– Сез… минем әниме? – Татарча рәтләп белмәгәнлектән, русча сорады.

– Р?С…, РўУ™Р±СЂРёРє, РўУ™Р±СЂРёРє! Менә РЅРёРЅРґРё булгансың! – РґРёРґРµ хатын, егетнең аркасыннан кагып.

– Сез минем әни түгелмени?

Күренеп тора, «мин синең әниең түгел» диясе килми апаның, бала күңелен рәнҗетүдән курка. Шунлыктан сүз тапмый интегә.

– Мин синең әниең түгел шул, балам, түгел…

РђРїР° тагын нидер әйтмәкче булып та, күзләренә чыккан яшьләрен тыярга тырышып та азаплана. РќРёРє алай икәнен РўУ™Р±СЂРёРє сорый алмый: тагын РґР° катырак СЃТЇР· ишетермен РґРёРї РєСѓСЂРєР°. У? чынында В«У™РЅРёРµТЈ СЋРєВ» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РґУ™РЅ РґУ™ катырагы булу РјУ©РјРєРёРЅРјРµ?

Ярый әле военком каушамый, ярдәм итә:

– У?РјРјР° сез аның РёТЈ якын апасы. Бәлки, әнисен алыштыра алырсыз…

– У?Р№Рµ шул, без аның У™РЅРёСЃРµ белән туганнар кебек идек. Ялгызы калгач, Тугаш бабайны РґР° шуңа РєТЇСЂУ™ үзебезгә алдык…

Апаның каушавын сизеп, подполковник:

– Солдатның бабасы исән, алайса? – дип сорады.

– Р?СЃУ™РЅ шул, РёСЃУ™РЅ!

– Бу инде начар түгел, егет, ишеттеңме?

– Р?шеттем. – РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµТЈ Р№У©Р·Рµ чак кына яктырып китте.

– Мине РёРіУ™С‡У™ТЈ РґРёРї бел, – РґРёРґРµ хатын. РўУ™Р±СЂРёРєРєУ™ текәлеп бераз торгач, РєРёРЅУ™С‚ кенә кулын СЃСѓР·РґС‹: – Энем, «улым» РґРёСЏСЂРіУ™ РјУ©РјРєРёРЅРјРµ? Р?СЃУ™РЅРјРµ, Р№У™, РўУ™Р±СЂРёРє! Сөембикә минем исемем.

– Р?сәнмесез, Сөембикә апа! – РґРёРґРµ РўУ™Р±СЂРёРє С‚У™, чак кына Р№У©Р·Рµ ачылгандай. – Сезнең исем РјРёТЈР° яхшы таныш.

– Менә бик шәп булды, таныштыгыз, – диде военком. – Матур итеп кунак итегез, сөйләшегез.

– Ярый, алайса, әйдә, Тәбрик!

Тәбрик нишләргә белмичәрәк торгангамы, чемоданны военком үзе күтәреп алып тоттырды.

– Ну, хәерле юл, брат, хуш!..



Машина дыңгыр-дыңгыр килеп каядыр чаба һәм аның кая баруы Тәбрик өчен барыбер иде. Авылда аны беркем дә көтми, ул анда беркемне белми, аның анда беркемгә кирәге юк.

Кешеләр нидер СЃУ©Р№Р»У™С€У™, көлешәләр: хатыннар, РёСЂР»У™СЂ, яшьләр, картлар. У? РўУ™Р±СЂРёРєРєУ™ сәер – РЅРё РґРёРї РєУ©Р»У™ торганнардыр? РЎТЇР·Р»У™СЂРЅРµТЈ күбесен СѓР» аңлап бетерми Т»У™Рј аңларга РґР° тырышмый. РђТЈР° СЋРЅСЊР»У™Рї татарча өйрәнергә туры килмәде. У?РЅРёСЃРµ белән сөйләшергә РєРёСЂУ™РіРµ булса РґРёРї, кайтышлый очраган Т»У™СЂ татардан диярлек РёРєРµ-У©С‡ СЃТЇР· отып калырга тырышкан РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµТЈ хәзер, туган тел яңгырашын якыннан тыңларга, Р°Т»У™ТЈРµ, музыкасы белән ләззәтләнергә вакыты җиткәч, күңеле сүрелде. РЇС‚ авыллар, инешләр чуарланып, ялтырап кала – аларга илтифат итми РўУ™Р±СЂРёРє.

Бер хәлдә озак барудан җайсызлык тойганга күрә генә, ул, ниһаять, күтәрелеп алга карады.

Ямь-яшел кырлар – игеннәр, игеннәр, игеннәр. Бернинди утрау, бернинди кара нәрсә күрмәссең. Авыллар да юк микәнни?

Күпмедер баргач, машина С‚ТЇР±У™РЅ С‚У©С€У™ башлагач кына җавап табылды: РёРєРµ катлы РёРєУ™РЅ Р±Сѓ РёР», У©СЃС‚У™ РґУ™ кырлар, аста РґР° басулар, ТЇР·У™РЅРЅУ™СЂ. Т®Р·У™РЅ буйларында – авыллар. Машина яшел тау буйлап С‚У©С€У™. У? еракта, РёРєРµ яклап, очы-кырые күренмәгән шундый СѓРє таулар тезмәсе. РђРЅРґР° шулай СѓРє РґРёСЃС‚У™Р»У™СЂС‡У™ чакрымнарга җәелгән тигез гүзәллек. Елгалар, басулар, бакчалар, авыллар – барысы РґР° СѓС‡ төбендәге шикелле.

Тау иле…

У?ле РєТЇРїС‚У™РЅ түгел Займищеда, аннары Юдинода СЏС€У™РіУ™РЅРґУ™, Р?дел аръягында гына шушы таулар башланганын, туган Т—РёСЂ башланганын РўУ™Р±СЂРёРє уйлый белмәгән. Р?дел аръягындагы таулар артында гына кемнәрнең ничек яшәгәнен белергә РґУ™, күрергә РґУ™ теләмәгән. РЁСѓРЅРґР° «әнием, әтием юкмы» РґРёРіУ™РЅ сорау, РєТЇРїРјРµ генә чакрымнар узып, күреп килергә РґРёРіУ™РЅ СѓР№ ничек башына кермәде РёРєУ™РЅ аның? Сәер, кызганыч, Т»У™Рј шул СѓРє вакытта РўУ™Р±СЂРёРє РјРѕРЅС‹ТЈ өчен үзен гаепле РґРёРї СЃРёР·РјРё. Т®Р· теләге белән китмәгән Р±РёС‚. У? кайтуын кайтты менә – ТЇР· теләге белән…

Тора-бара үзе өчен бер нәрсәне ачыклады ул: бүгенге көн никадәр матур һәм мәгънәле, киләчәк көн никадәр якын һәм мавыктыргыч тоелса да, кешегә алар гына җитми, аңа тагын үткән тормыш та кирәк, үзенең каян килеп чыкканын белү дә кирәк икән. Үз дәрәҗәсен тояр өчен, кимсенмәс өчен, ятимлек сизмәс өчен, бүгенге көн генә түгел, тарих та кирәк икән адәм баласына. Ничә яшенә генә җитмәсен, кешегә барыбер ана кирәк. Ул үзенең кем баласы икәнен белергә тиеш! Һәм менә Тәбрик кайтты… Ятимлек белән килешмичә, язмышы белән бәхәскә кереп, туган җир тормышын бөтен тирәнлеге белән белергә, аңларга хыялланып кайтты. Ләкин хәзер, вакыты җиткәч, кайткач, теләге нигәдер какшагандай итте. Кинәт кенә ник шулай булды әле? Ник?

Җайсыз хәл, җайсыз һәм күңелсез. Колакка ят шикелле җыен аңлашылмый торган сүзләр жуылдый. Синең бүгенге көнгә генә түгел, тарихка да хакың бар, ди, ахрысы… Ләкин юкка, юкка кайттың, ди. Бәлки, бүтәнчә әйтә торгандыр? Ныклап аңламый шул егет, тел белми.

Хәерле булсын, ул, бөтенесен машинага тапшырып, баягыча кузовка сыенды да уйларын бүтән якка, бергә хезмәт иткән дусларына күчерде.

«Алар кайда икән? Минем кебек ялгыз түгелләрдер, кайда гына булсалар да…»



Ниһаять, машина бер авылның урам уртасына, кечкенә кибет янына килеп туктады. Алгы почмакка аркасын терәп утырган Сөембикә апа торды да Тәбриккә, елмаеп:

– Килеп җиттек, – диде.

Тапталып, актарылып беткән кара урамнан бераз баргач, яшел чирәмле урамга чыктылар. Үләндә оеп утырган казлар торып хәбәр бирде: «Сак булыгыз, ят кеше бар», янәсе. Бәбкәләре, артык сәерсенми генә, «Булса соң, безнең ни эшебез бар анда?!» дигән сыман пипелдәшәләр.

Тәбрик казларны чамалап кына аңлый. Аларны гына түгел, кешеләрне дә. Капка төбе саен диярлек кем дә булса аларга сүз кушып кала. Кунак хакында сорашалардыр, мөгаен. Кайсысы тәрәзәдән карап кала… Тәбрик үзен зоопарктан чыккан аю төслерәк хис итсә дә үртәлми – ничектер бу хәл кызык тоела аңа.

Сөембикә апасы башка йортлар төсле үк бер өй янына җиткәч туктады да бәләкәй капканы ачты:

– Шушы инде безнең өй, Тәбрик, пожалысты!

Р?шегалдында тавыклар кыткылдап каршылады. Алар РґР° РіР°Т—У™РїР»У™РЅУ™, алар РґР° ятсына: «Кытыйк-кыт-кыт!..В»

Аннары РєТЇР·РіУ™ ташланган РЅУ™СЂСЃУ™ шул булды: урамдагы яшел чирәм белән Т»РёС‡ ярашмаган сап-сары болдыр, баскыч алды. РђСЏРє басарга куркырсың. Р?текләрне салырга туры килде. ТєУ™Рј Сөембикә апасы Р°ТЈР° шунда СѓРє нәкышле башмак чыгарып Р±РёСЂРґРµ:

– Бабай үзе дә кими саклый торган әйберсе! Кадерле кунакка гына!..

– Рәхмәт!

– Кара, татарча да беләсең икән бит?

– Бик аз, ике-өч сүз.

– Ничава, өйрәнерсең әле.

Шул арада өйалды ишеге ачылып, аннан уналты-унҗиде яшьлек бер кыз бала елмаеп чыкты:

– Кайттыгызмы, әни?

Аның белән бергә өйалдына чыккан тәмле аш исе ничектер күңелгә үк бөркелгәндәй тоелды.

Кыз Гөләндәм атлы икән. Танышкач та, өйгә чакырды. Шунда егет үзенә бөтенләй ят тоелган, әмма бәхетле икәне сизелеп торган дөньяга аяк атлавын, узган тормышка – әнисе дәверенә килеп керүен һәм аны монда барыбер табачагын күңеле белән сизде.

Авыл өе.

Сул якта – челтәрләр капланган ак мендәрле карават, уңда – мич белән кушылып киткән бүлмә. Каршыда – өстәл. Сурәтләр – бер карасаң таныш кебек, бер карасаң – әллә ничек, чит илгә килеп чыккан кебек. Чит-ят җирләрне күрер өчен, адәм балалары махсус сәяхәтләргә китә. Һич югында (бабасын күрү бәхетен әйтеп тә тормастан), дөнья белән танышлыгы артыр.

– Бабай кайда соң?

– Хәзер кайтып җитә, – дип, кыз чатнатып русча әйтте дә, рамдагы сурәтләр каршына якын ук килеп: – Монда синең әниең дә бар, тапсаң – үзеңә! – дип елмайды.

У?ллә егет моңаеп калмасын РґРёРї СЋСЂРё шаярта, әллә фаҗигане аңлап җиткерми Р±Сѓ бала. РўУ™Р±СЂРёРє Р°ТЈР° ышанырга РґР°, ышанмаска РґР° белми аптырап калганга, кызның чаялыгына капма-каршы буларак, Сөембикә апасы кайгылырак С‚У©СЃС‚У™ У™Р№С‚У™ РєСѓР№РґС‹:

– Синең әниең шунда, балам.

– Кайда? – У?Р№Рµ, РјРѕРіТ—РёР·Р° РєУ©С‚ТЇРµ СЋРєРєР° түгел аның! РўУ™Р±СЂРёРє, шуңа ышанып, С‚ТЇСЂРіУ™ СѓР·РґС‹. РўРёРє кыз тагын рамга таба баш РёР·У™РіУ™С‡, Р№У©Р·Рµ тагын ТЇР·РіУ™СЂРґРµ. – У??.. рәсемдә?..

– Тапсаң – үзеңә!

Кызның яхшы ниятенә, аңа борчылырга ирек бирмәскә тырышуына инде чынлап ышанган Тәбрик барыбер елмая алмады. Кыз таләп иткән шаянлыкны бөтенләй читкә какмаса да, кыяфәте җитди булып кала бирде:

– Мин үземә ошаганын сайлыйм, алайса, иң яхшысын.

– Ал, ал!

Хатын-кыз рәсемнәре ике рамда да күп иде. Ләкин ул беренче рамда үзенә тәмам ошаганны тапмады да икенче рамга текәлде. Һәм менә… аның әнисе! Ап-ак челтәр шәл ураган япь-яшь хатын. Шәл астыннан чем-кара чәчләре күренеп тора. Уйчан күзләр, моңсу йөз мең төрле мәгънә һәм хис сирпеп карый. Тере шикелле. Чак кына түгәрәк, чак кына озынчарак ягымлы, таныш йөз! Тып-тын өй эчен шул ягымлы йөз җылыта икән! Менә хәзер кузгалыр да, рамнан чыгып, улын кочар!..

Р›У™РєРёРЅ СѓР» РЅРё өчендер кузгалмый. В«У?нием, чыга алмыйсың шул кара рам эченнән, СЃРёРЅ анда – мәңгелек тоткын…»

– Минем әнием!

Келт-келт иткән сәгать тавышы йөрәкләрнең тынгысыз тибешен саный. Санап кына да калмый, кайгыны кадак итеп йөрәккә кага. Хәтта Гөләндәмнең сабый күзләреннән дә әллә нинди тирән моң сирпелә иде бу минутларда. Шуны сиздермәс өчен, һаман шаярырга тырышкан була үзе:

– Син аны ничек таныдың?

Егетнең тиз генә җавап бирмәсен сизеп, Сөембикә апасы үзе аңлатырга тиеш тапты:

– Төскә үзе дә нәкъ әнисе бит.

– Юк, минем әнием чибәр…

– Син аңа охшагансың, суйган да каплаган! – Бу юлы инде кыз чын күңелдән шатланды.

– Сез аны миңа бүләк итмәссезме?

– Шулай килештек РёС‡, СЃРёРЅ аны отып алдың, – РґРёРґРµ Р“У©Р»У™РЅРґУ™Рј. ТєУ™Рј, РЅРё әйтер РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, әнисенә карады: – Бу рәсеме берәү генә РёРЅРґРµ дә… У?Р№Рµ Р±РёС‚?

– Берәү генә булса да… Ул аңа тиеш. Рамны куптарып тиз генә урындыкка куйгач, Сөембикә җәһәт кенә карточканы алды да Тәбриккә сузды һәм онытыла язган фикерен очлап куйды: – Ана – иң башта баланыкы ул.

Тәбрик рәсемне кулына тоткач, Гөләндәм таш сын булып тын калды һәм, шуңа күрә диярсең, баягыдан күп мәртәбә әрнешлерәк тынлык урнашты. Якында гына, үз кулында гына тере шикелле карап торган әнисенә текәлеп, бала бернинди сүз белән дә аңлата алмаслык кичерешкә талды…

Рәсемдәге сөйкемлелек, матурлык кайчандыр тере булган… Кемнәр беләндер (ай, бәхетле кешеләр!) сөйләшкән ул, бәхәсләшкән, яраткан…

– Аның исеме – Көлемсәр.

Шушы урамнарда, тауларда, яланнарда, инеш буйларында Р№У©СЂРіУ™РЅ СѓР». Шушы сулар, чишмә чылтыраулары шикелле, шушы тирәкләрдә сайраган кошлар җырына кушылып, аның СЃТЇР·Р»У™СЂРµ ишетелгән, Р№У©СЂУ™Рє моңнары яңгыраган. РЈР», РґУ©РЅСЊСЏ тулы бәхетлеләрнең берсе булып, һаман көлеп, сөеп, сөелеп СЏС€У™СЂРіУ™ тиешле булган – СЋРєРєР° гына Көлемсәр түгел Р±РёС‚ аның исеме. Р“У©Р»У™РЅРґУ™Рј РўУ™Р±СЂРёРєРєУ™ Р±Сѓ исемнең мәгънәсен Р±РёРє С€У™Рї аңлатты. У?Р№Рµ, матур исем, СЏР· кебек, СЏР·РіС‹ табигать кебек!

Көлемсәр!

РЇРјСЊ-яшел чирәм өсләрендә ялантәпи йөгереп Р№У©СЂРіУ™РЅ балачагы, аннары май РєТЇРіРµ төсле саф, якты яшьлеге уйнап-көлеп кенә РјУ™С…У™Р±Р±У™С‚ дөньясына барып чыккан, көлемсәрлеген җуймыйча, Р±ТЇС‚У™РЅ бер кеше язмышы белән кушылган… Көлемсәрлеген җуймыйча гына, Фәрхетдин РґРёРіУ™РЅ егеткә ябышып чыккан СѓР». Чын күңелдән, бөтен барлыгын, тормышын, язмышын һичнинди куркусыз Р±ТЇР»У™Рє итәрлек булып, чын ярату белән ярата белгән. У? РёРєРµ йөгерек инеш бергә кушылдымы, тынгылык – С…СѓС€! Р?РЅРґРµ Р±ТЇС‚У™РЅ тормыш, Р±ТЇС‚У™РЅ язмыш…

Ул тормышны, язмышны Тәбрик кабул итә алмый – ул әнисен бәхетлерәк язмышка лаек дип саный… Тәбрик беренче чиратта әнисенең шушы җиргә кабат кайтуын көтә һәм шунсыз, шунсыз…

– У?РЅРё, РґУ™ТЇ әти кайтып РєРёР»У™!

– У?Р№Рµ шул, Р±РёРє С€У™Рї булды әле! – РґРёРґРµ Сөембикә апа, җайсыз минутларның бетүенә сөенеп.

– Синең дә дәү әтиең ул, Тәбрик абый.

– Чынлапмы?

Алар каршыларга чыкканда, бабай ишегалдына кергән иде инде, ул капка төбеннән үк:

– Йә, сынук, пришулмы? – РґРёРї, РёРєРµ кулын СЃСѓР·Р° килде. – Бик С‚У™ хорошо, Р±РёРє С‚У™ С€У™Рї. У?Р№РґУ™, У©Р№РіУ™ керик.

Була бит соң чиккә хәтле чиста, саф төс-кыяфәтләрен саклап калган сөйкемле картлар. Тугаш бабай шундый карт икән. Сакалы көрәк хәтле дә, кәҗә сакал да түгел. Мыегы да мактанчык ир күркеннән ерак, анысы да кешенең эчке бер тыйнаклыгын әйтеп тора. Барыннан да бигрәк, бабай чал булса да, күңел көрлеге, тел җорлыгы белән җәлеп итә торгандыр кешеләрне. Картлык иркәлеге, үзенә аерым хөрмәт таләп итә торган көйсезлеге дә юк шикелле. Бигүк еш очрамый торган елгыр карт, бәхетле карт. Бер күрүдә менә шушындый хисләр кузгатты ул. Башындагы күк эшләпәсе, камзул астыннан күренеп торган зәңгәрсу күлмәк итәге һәм җиңнәре, кара галош һәм ак оекбашлары белән, ниһаять, кулындагы таягы белән, рөхсәт сорамый-нитми генә, хәзер җил капкадан кергән кебек керде дә куйды бабай оныгының күңел түренә.

Тәбрик белән алар бер күрүдә яратыштылар.



У?ле генә кузгалган булуларына карамастан, бергәләп тагын С‡У™Р№ эчтеләр. Р§У™Р№ янында бабайның беренче соравы шул булды:

– Бөтенләйгә кайттыңмы, улым?

– Шулай дип уйлаган идем дә… Ничек булып чыгар инде.

– Авылыбыз ошамас дип куркасыңмы?

– Берничек тә әйтә алмыйм әле, бабай.

– Шулай димсең? Алай…

Карт тотлыкканын сиздермәс өчен генә чынаяк тәлинкәсенә чәй өстәде дә, ике куллап күтәреп, шуны чөмерергә керешкән булды – бик тә сусаган, янәсе. Соңыннан гына шактый ерактан әйләнеп төште:

– Басулардан урап кайттым әле. Аллаһы теләсә, уңышлар менә дигән. Шушы хозурлыкны ташлап, типсә тимер өзәрлек кайсыбер җилкуар, авыр дигән булып, җиңел тормыш эзләп, калага элдерә. Адәм рисвайлары. Синең, улым, комбайн-трактор йөртерлек өнәрең бармы соң дигәндәй?..

– Армиядә шофёр идем. Юдинода эретеп ябыштыручы булып эшләдем – сварщик булып.

– Бигрәк шәп. Авылда самый дәрәҗәдә машина телен белгән кеше. Тимер белән дә дус булгач, егет асылы инде, Аллага шөкер икән.

– Тик мин нефть институтына җыенам әле.

– Тора-бара нифете дә табылыр, Алла теләсә. Җиребезнең төбенә хәтле төшеп, әллә нинди серләр айкап чыгарырсың әле. Ай безнең җир, белә китсәң, әллә ниләр бардыр анда.

– Шуны беләсем килеп кайттым да.

– У? нифеткә чаклы аннан РґР° РіР°Т—У™Р±СЂУ™Рє әйберләрне күреп шаккатарсың РґР° яратырсың Р±Сѓ СЏРєРЅС‹. Бүгенге тормыш ТЇР·Рµ РЅРё тора?! Андагы Сабан туйлары, чабыр[1 - Чабыр — җыен.] бәйрәмнәре…

Сабантуй дигәннәрен хәзер бөтен РґУ©РЅСЊСЏ белә. У? менә Чабырны РўУ™Р±СЂРёРє беренче кат ишетә. РЈР» гына түгел, Р“У©Р»У™РЅРґУ™Рј булып Р“У©Р»У™РЅРґУ™Рј белмәгәч РёРЅРґРµ, РЅРёРЅРґРё атаклы бәйрәмдер.

– «Чабыр» дисеңме? Анысы ни соң, бабай?

Мондый сорауны көтмәгән карт каушагандай итте:

– Чабыр тауларын күргәнегез юкмыни?

– Тауларын бар, ә Чабыры кайда соң? – дип төпченде кыз.

– Булыр, Алла теләсә, Чабыры да булыр. Үзем яңадан оештырам, менә күрерсез. Хәзер бигрәк тә шәп – нәкъ вакыты, атна-ун көннән…

– Сабантуймы? – дип бүлдерде Тәбрик.

– Сабан туе әле генә узды шул, соңга калгансың бит әзрәк кенә.

Шуннан соң карт бик дәртләнеп җыенның, Тау ягы теле белән әйтсәң, Чабырның нәрсә икәнен тәфсилләп аңлатырга кереште. Борын-борыннан килгән кабилә-ыруг кешеләренең очрашу бәйрәме икән. Дуслык, танышлык ныгыту, төрле уеннар, кәмит-таганнар, җигүле һәм җигүсез юрга атлар белән түгәрәк әйләндерүләр, сәүдә итү, шулай ук башка килгән һәм килмәгән бүтән кызыклар, бүтән кыланмышлар. Бөтенесенең мәгънәсе— туганлык һәм дуслык, шуны яшь буынга мирас итеп тапшыра килү.

Дүртәүләп төнозын сөйләшеп яттылар. Тау ягы хакында, Тәбрикнең әнисе турында…

– У? Чабырны барыбер РєТЇСЂСЃУ™С‚У™Рј РјРёРЅ СЃРёТЈР°. Хәзер йокла, балам, СЋР» кешесе, арыгансың…



Р?ртәгесен РўУ™Р±СЂРёРє бөтенләй икенче кеше булып торды. Күңеленә гомеренең шушы гаҗәеп бер кыска мизгелендә ургылып тулган, дәверләр аша җыелып килгән хәлләр Т»У™Рј вакыйгалар, хәзергә аңлашылып та җитмәгән, У™РјРјР° җавапны барыбер табарга туры РєРёР»У™С‡У™Рє сораулар авырлыгыннан башы иелде. Шулай РґР° вакытны У™СЂУ™Рј итмәскә карар кылды – РёСЂС‚У™РЅРіРµ сәгать алты тулгач та, С‚ТЇСЂ почмактагы чыбылдык белән уратып алынган бүлемен калдырып, чемоданыннан гантельләр алды РґР° ишегалдына чыкты. У? тышта СЏРї-якты РєУ©РЅ РёРєУ™РЅ. Бу юлы тавыклар РґР° ятсынмады бугай, СЏРЅРіР° СѓРє килеп карадылар. Т–РёРј сорамакчылар, ахрысы. Алар тирәсендә утардагы РёТЈ Р·СѓСЂ С…СѓТ—Р° – кызыл У™С‚У™С‡ үзенең бөтен әтәчлеген күрсәткән кыяфәт белән У™Р№Р»У™РЅРіУ™Р»У™Рї Р№У©СЂРё – тыныч Т»У™Рј РіРѕСЂСѓСЂ. РўРёРє РўУ™Р±СЂРёРє гантельләрне РєТЇС‚У™СЂУ™, уйната башлауга, тревога куптарды, юньсез. Тавыкбикәләр РёСЃУ™ башта кайсы кая качышса РґР°, соңыннан, СѓР»-Р±Сѓ күренмәгәч, тагы чыктылар, җырлаша башладылар.

Шулвакыт РўУ™Р±СЂРёРє Займищеда чакта СѓРє көлеп карый торган бер У™РєУ™РјУ™С‚ РєТЇСЂРґРµ. У?С‚У™С‡ РёРїС‚У™С€ ниндидер орлык тапкан РґР° тавыкбикәләрен чакыра:

– Кыт, кыт, кыт, кыт!..

Билгеле инде, шулкадәр чын күңелдән чакыргач, тавыклар көтүе белән җыелып та килде, көтүе белән хур да булды – әтәч-хулиган орлыкны үзе кабып та йотты. Мескен тавыклар, үпкәләргә кирәген дә аңламыйча, үз шөгыльләренә таралыштылар:

– Кытыйк, кыт-кыт… кытыйк!

Урамнан узып барган хатын-кызлар да шул тавыклар шикелле шат. Барысы да диярлек аның белән исәнләшә:

– Р?СЃУ™РЅРјРµ, РўУ™Р±СЂРёРє, РёСЃУ™РЅ-сау гына кайттыңмы? – РґРёР»У™СЂ.

– Р?сәнмесез! – РґРёРї елмаеп кына РєСѓСЏ РўУ™Р±СЂРёРє. РќРёРіУ™ РґРёСЃУ™ТЈ, У©СЃС‚У™СЂРіУ™ Р±ТЇС‚У™РЅ СЃТЇР· белми. Тагын әллә РЅРёР»У™СЂ сораштырмак, сөйләндермәк булсалар РґР°, иңбашларын гына җыера.

Тегеләр дә, русча рәтле сүз таба алмагач:

– Хараша, хараша, пришул, – дип кенә куялар да үзләренчә нидер сөйләнә-сөйләнә китеп баралар.

Шулай, ничек сөйләшәсең телсез кеше белән. Үзенең телсез икәнен бервакытта да күз алдына китереп караганы юк иде әле Тәбрикнең – авыр икән, гаҗәп авыр икән бу! Үз иленә кайтуы экваторга барып чыккан кебек. Ярый әле Тугаш бабай кайтып керде. Таң белән торып, каядыр барып та килгән икән. Яшь чагында шахталарда йөргәнгәме, русча шактый аңлатып сөйли:

– Тордыңмы, улым?

– Тордым, бабай.

– Дөрес эшләгәнсең. Бәхетне аны иртән иртүк өләшәләр. Соңга калсаң, өлешсез калуыңны көт тә тор. Шуңа күрә кояш белән бергә торып чыга крәстиән басуга.

– Солдат та шулай.

– Солдат белән крәстиән бәхете – авыр бәхет ул, авыр.

– Җиңел булса, аның бәхет икәнлеге беленми, диләр бит.

– Дөрес. Җиңел яшәүчеләр дә юк түгел югыйсә.

– Бразилиядә увирапуру дигән кош бар икән, бабай.

– Кайда, кайда дидең, улым?

– Бразилиядә.

– Анысы ни тагы, кайсы төштә, Германнан арымы?

– Ары! Америкада, океан артында.

– У?! Америка! Ерак РёРєУ™РЅ! – Бабай, У™РєРёСЏС‚ тыңларга әзерләнеп, болдыр баскычына утырды. – Шуннан, РЅРёРЅРґРё хикмәтле РєРѕС€ РёРЅРґРµ СѓР»?

– Менә шул кош, бабай, елына ун гына тапкыр – анда да бишәр генә минут сайрый икән. Аның шул сайравын ишетсәң, гомерең буе бәхетле кешегә әйләнәсең, имеш!

– Ансат икән, ансат, алай…

– Сайраган чагын туры китерү кыен ди шул.

– Барыбер ансат. Р?блис СЃТЇР·Рµ Р±Сѓ, улым. Бәхет, ничек әйтсәң РґУ™, Т—РёСЂРґУ™ СѓР», шуннан актарып чыгарсаң гына синеке була. РќРё өчен, РґРёРї У™Р№С‚.

– Ни өчен, бабай?

– Вәт болай. Фәрештәләр нурдан яратылган. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ аларның урыны РєТЇРєС‚У™. РџУ™СЂРёР»У™СЂ төтеннән… РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ аларның С‚У™РЅРµ СЋРє, теләсә кайда кубарылып Р№У©СЂРёР»У™СЂ – ватансыз, СЏРіСЉРЅРё хыянәтчеләр кебек. Р?блис уттан яратылган – урыны тәмугта, наканис. Барыбер кабачак СѓР» анда. У? адәм балчыктан яратылган, шушы Т—РёСЂРЅРµТЈ үзеннән. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ аның бәхете РґУ™ шушында. РЈР» Т—РёСЂРґУ™РЅ, ТЇР·Рµ туган Т—РёСЂРґУ™РЅ аерылмаска тиеш, Т—РёСЂРµ РЅРё РєТЇСЂСЃУ™, СѓР» РґР° шуны күрергә тиеш. РђРґУ™Рј баласына Р±ТЇС‚У™РЅ язмыш белән СЏС€У™ТЇ – РіУ©РЅР°Т», иблислек. Аннары Р±СѓР» мәңгелек С‚У™РјСѓРі РєРёСЃУ™РІРµ.

– Кызык сөйлисең син, бабай.

– Мин сөйләмим аны, шушы туфрак, балчык сөйли – мин бит шул балчык инде.

– Дөрестер ул, бабай. Галәмгә чыгып та кеше үзенең торагын тикшерә. Җирне өйрәнә бит. Минем дә менә читтә йөргәндә туган җирне, сезне күрәсем килде – бәлки, шунда үземне аңлармын дип йөрдем…

– Шулай СѓР». У?РЅУ™ үзебезнең С‚У™РєСЉРґРёСЂ башын белү өчен РґУ™ Т—РёСЂРЅРµ казыйлар С€У™Т»СЂРё Болгарда…

– Анда барып килергә мөмкин булырмы икән?

– Нишләп булмасын, булыр. Менә син, әллә нинди кош дидең, ничек әле исеме?

– Увирапуру!

– Аерапыру… Син аның артыннан кума, яме, балам. Үз кошыңны бел. Безнең үз кошыбыз бар, әйтергә яраса.

– Нинди кош?

– Сандугач.

– У?!

– Кошыбыз – сандугач, чәчәгебез – гөлҗимеш. Гөлҗимешнең матурлыгына гашыйк булып, сокланып, сандугач шашып-шашып сайрый… Артык соклануыннан өнсез кала, телдән яза. Ел саен шулай, ипидер, валлаһи.

Аның матур сүзләрен раслап, шап-шап кагынып, ихата уртасында әтәч кычкырды. Елмаймыйча булдыра алмады Тәбрик.

– У?С‚У™С‡ С‚У™ безнекеме?

– Безнеке. Җир кешесенә вакытны әрәм итмәскә кушып кычкыра.

– Хәзер инде сәгать күбәйгәч, әтәчнең кирәге ул чаклы түгелдер.

– Сәгать икенче чут ул.

– Атом сәгате өч йөз ел эчендә бер генә секундка ялгыша, ди.

– У?тәчкә җитми барыбер. У?С‚У™С‡ Р±РёС‚ СѓР» бөтенләй Р±ТЇС‚У™РЅ чут – вакытны гына түгел, крәстиәннең хәлен, язмышын РґР° күрсәтеп тора. Мәгънәле СЏС€У™СЂРіУ™, бәхетле СЏС€У™СЂРіУ™ кушып тора. Утарында У™С‚У™С‡ кычкырмаган кеше крәстиән түгел РёРЅРґРµ СѓР», ач әрвах, булдыксыз адәм. Юк, әтәчсез РґУ©РЅСЊСЏ РґУ©РЅСЊСЏ түгел СѓР». У?С‚У™С‡ – маладис. Кара СЃРёРЅ аның тәпиләрен, У™, кыяфәтләрен! Баһадир, РїСЂУ™РјРµ Алып батыр! Чүтеки әтәчсез булмый, улым, һәркемнең утарында У™С‚У™С‡ йөрергә тиеш.

– Сандугач, гөлҗимеш, әтәч…

– У?Р№Рµ, шундый җыр РґР° бар… Ничек әле…

– Белмим шул.

– У? СЃРёРЅ аны бел! Неприменно бел!

– Ярый, бабай, өйрәтерсең.

– Моңарчы өйрәтә алмагач… белмим шул, белмим. Бик зур гаеплебез синең каршыда, балам.

Яшь солдат гаҗәпсенеп карагач, карт тагы сүзгә кереште:

– Алып бабаң – Тау ягының беренче хуҗасы. Ул да игенче булган, җирдән яралган. Берзаман, җир тырмалап йөргәндә, моның чабаталарына туфрак тула да, ул аны чишә дә бушата, чишә дә бушата икән. Һәр чабатага җыелган туфрак тау булып кала икән. Безнең Тау ягы шулай барлыкка килгән.

– Кызык У™РєРёСЏС‚. У? чыны…

– У?ллә ышанмыйсың РёРЅРґРµ, балам?..

Кәефе кырылып, бабай шактый ара уйланып торды да Тәбрикнең кулларына карады:

– Болары нинди гер?

– Гер түгел, гантельләр.

– Анысы ни дигән сүз?

– Менә зарядка ясыйм шулар белән. Карап тор, бабай. – Һәм ул кулында гантельләрне биетә, әйләндерә башлады: иелеп тә, тураеп та, төрлечә.

Бабай тагын күңеле күтәрелеп көлемсерәде. Тәбрик уеныннан туктагач:

– Ничә килограмм бу гер? – дип сорады.

– Гер түгел, гантель.

– У?Р№Рµ, беләм, шул… гер… РЅРёС‡У™ килолы РґРёРґРµТЈ?

– Р?РєРµ килолы.

– У?Р№Р±У™С‚ РёРєУ™РЅ.

– Башта кечкенәдән башладым.

– Чуже безнең Р·У™СЂУ™РґРєРµ С€У™Р±СЂУ™Рє, улым. У?Р№РґУ™ әле, тот әле менә Р±Сѓ агачны…

Тәбрик юан гына бүрәнәне кулбашына күтәреп, кая куярга белми торгач, бабай бармагы белән күрсәтте.

– Юк, алай түгел, У™РЅУ™ теге станокка сал. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈРјРµ? Р?лтә тор шунда. РњРёРЅ пычкы алып чыгыйм РґР°, РёРєУ™ТЇР»У™Рї кисеп-ярып куярбыз. Шуннан РґР° С€У™Рї Р·У™СЂУ™РґРєРµ булмас.

Карт крестьян Тугаш белән яшь солдат Тәбрик утын кисә. Бабайның тыны кысыла башласа, ял итә, гәпләшәләр.

Утын сыра кайнату өчен кирәк икән, һәр Чабырның төп эчемлеге шул, имеш. Һәр кадерле кунак сые – өй сырасы… Бабай бүген кояш белән торып, колхоз председателе янына баргач, сыра идеясен колхоз башлыгы бик мактаган, әмма Чабыр мәсьәләсендә партком белән сөйләшергә кушкан. Секретарь исә: «Кунагыбыз ничаклы гына кадерле булса да, онытылып беткән бәйрәмнәрне яңарта алмабыз», – дигән. Сезнеке җитмәсә, Тугаш бабагыз бар бит әле! Тугаш бабалары бердәнбер оныгына әнә шул онытылган матурлыкларга хәтле терелтеп күрсәтергә җыена, һич тә кыенлык туды дип чигенергә җыенмый. Якын-тирә авылларга йөреп, авыл җитәкчеләрен күреп сөйләшергә, кирәксә, район башлыкларының иң кәттәләренә үк барып җитәргә, оныгына барыбер авылның һәм узган, һәм хәзерге ямьнәрен күрсәтеп чыгарга сүз биреп кайткан. Булдыра алсаң, кара, дигәннәр… Оныгы исә, Чабырның нәрсә икәнен белмәс борын, аның барып чыкмасын сизә диярсең, һаман бүтән нәрсә белән кызыксына:

– Мин туганда, син кайда идең, бабай?

– Авылда идем, трутармиядән кайттымые инде.

– Нишләп син мине приютка җибәрттең, үз яныңа гына алмадың?

– Алар миннән син туганны яшерделәр бит. Белгән булсам!..

– У? нишләп Займищега кунакка килми РёРґРµТЈ?

– Башта СЃРёРЅРµТЈ анда РёРєУ™РЅРЅРµ яшерделәр. Соңыннан, вафат, диделәр. Фәрхетдин, ТЇРіРё атаң, ТЇР·Рµ шулай кайтып әйтте. У?РЅРёРµТЈ шул кайгыдан гына РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№ харап булды.

– Ул да ышандымы минем үлгәнлеккә?

– Ышандык инде, балам, барыбыз да ышандык.

– У? менә минем ышанасым килми.

– Фәрхетдинне У™Р№С‚У™Рј, ТЇР·Рµ РґУ™ үлде теге вакытта, СЃРёРЅРµ РґУ™ үтерде. Безнең беркатлылык аркасында, безнең наданлык, гамьсезлек аркасында үтерә алган СѓР» СЃРёРЅРµ – ышандык без Р°ТЈР°, С‚У™РєРё ышанылган… РђРЅС‹ТЈ кем икәнлеге тагын бер кабат ачылды. Р?С… бала, бала, гафу РёС‚У™ алырсыңмы РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ СЃРёРЅ безне?..

Оныгының ни әйтерен көтмәстән, бабай юан бүрәнәгә күчеп утырды да, сакал-мыегын сыйпап уйлана торгач, күзләрен йома төшеп, борынгы бер көйне көйләп җибәрде:

Ал җимеш тә, гөлҗимеш тә
Сандугачка сөенеч.
Сандугачкай гөлне сөя,
Син дә сөяргә тиеш.
Сандугач, гөлҗимеш…

Сандугачкай гөлгә гашыйк,
Гашыйклыгы – җырында.
Сөйли кошкай ак бәхеткәй,
Пакь бәхеткәй турында.
Сандугач, гөлҗимеш…

Хушланудан, сокланудан
Сандугач телсез кала.
Сөеклесе илдән киткәч,
Гөлҗимеш таҗын сала.
Сандугач, гөлҗимеш…

Баланың җырны аңлап бетермәгәнен сизсә дә, Тугаш карт, «йә, ничек» дигән шикелле итеп, солдатка карады.

– У?РєРёСЏС‚ Р±РёРє матур да… тик Р°ТЈР° ышанып та бетеп булмый Р±РёС‚, бабай. – Тагын нидер өстәмәкче РёРґРµ, тыйлыгып калды.

– У?Р№РґУ™, тагын бераз селкенеп алыйк, булмаса, – РґРёРґРµ бабасы, туган Т—РёСЂ шигъриятенә оныгын ышандыра алмау әчелеген басар өчен генә.

Аның җырын дәвам иткәндәй, әтәч кычкырды: «Ки-ке-ри-и-кү-үк!»




Р?кенче бүлек



РўУ©РЅ.

Төн ашыга таңга.

Төн ашыга очрашуга.

Таң кочагына ташлана төн. Ташлана да шунда юкка да чыга, эреп бетә, әйтерсең олы бәхете һәм мәхәббәте хакына корбан итә гомерен.

Караңгылык кочагыннан тынлык та качып йөгерә. «Тау ягы» РґРёРіУ™РЅ серле калага шаулап тагын яктылык керә. РљРѕСЏС€ нурларыннан тукып ясалган чатырын җәеп, алсу-Р·У™ТЈРіУ™СЂ күлмәген киеп, РєУ©РЅ РєРёР»У™ Р?дел киңлекләренә.

Тагын көн килә.




Яшь имән таныймы икән?


Туган җир һәр яңа көнгә истәлекләр сөйли. Аңа гына түгел, ишетсәң, сиңа да сөйли – чынын да, әкиятен дә. Күп хәлдә ул аны безнең бабайга әверелеп сөйли. Кайсына ышанырга, кайсына ышанмаска икәнен үзең бел, үзең бир бәяне. Үз җирең киңәшә синең белән.

Көндез табигать серләре Р±РёРіТЇРє ачык ишетелми. РљУ©РЅ СѓР» кешегә ләззәттән, хыялдан Р±РёРіСЂУ™Рє хезмәт өчен бирелгән. Т–РёСЂ Т»У™Рј туфрак көндез СЌС€ авазлары белән бәхетле. Болары РґР° РёР·РіРµ тавышлар. У? кичләрен, шул РёР·РіРµ тавышлар тынгач, ишетелер-ишетелмәс кенә яфрак шыбырдый, чишмә чылтырый. Елганың РґР° ТЇР· РјРѕТЈС‹ бар. Менә шулар РёРЅРґРµ туган Т—РёСЂ авазы булып ишетелә – СЃУ©СЏ белсәң, тыңлый белсәң.

Сөяме-юкмы, Тәбрик әле ачык кына үзе дә белми. Ләкин тыңлый, ишетә ул.

Табигать аңа әнисе хакында сөйли. Күкрәк биеклеге булып үскән бәрәңге сабаклары арасына, ике бакчаны аерып торган ызан буендагы туйра янына ук баскан да тыңлый Тәбрик. Кайдадыр якында, бик якында, менә шушы яшь имән яфраклары шавына кушылып, яшь бала тавышы ишетелә. Тәбрикнең үз тавышы… Ул үз тавышын тыңлый, еллар аша тыңлап, үзен кызгана, тик кызганса да, ярдәм итә алмый.

– Йокла, балам, С‚ТЇР·, балакаем… – У?РЅРёСЃРµ шулай РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµ тынычландырмакчы була. У?РјРјР° бала аның саен ярсыныбрак елый, аның саен әрнебрәк ТЇРєСЃРё һәм… бүгенге РўУ™Р±СЂРёРє, олы РўУ™Р±СЂРёРє, чыныккан солдат, авыртуга чыдый алмыйча, колакларын каплый. Хатирәләр, тимер кием шикелле, аның бөтен тәнен чолгап кысалар. РЈР», аны салып, иркенгә чыкмакчы, селтәп ташламакчы РґР° җиңеллеккә ыргылмакчы була – СѓР№РЅС‹ әнисенең күңеллерәк елларына күчерергә, туган авылының шаулап торган бәхетле чакларын РєТЇР· алдына китерергә тырыша, ләкин…

…Үләмә буенда кыш та, җәй дә чылтырап чишмә ага. Көлемсәр чишмәдән су ала – суда шәүләсе чайкала… Мөлдерәп су тулган чиләккә эләкми шәүлә – һаман чишмә төбендә кала.

– Синең сурәтең дә минем күңелдә әнә шулай чайкала, – ди каяндыр килеп өлгергән бер егет.

– Абау! Кеше куркытып йөрисең шунда, кошбәтсез.

– Минем әти дә риза, әни дә. Бүген килсәң, бүген ике куллап күтәреп алырга торалар.

– У? минекеләр белән СЃУ©Р№Р»У™С€У™СЃРµ РґУ™ СЋРє, барыбер СЂРёР·Р° түгелләр.

– Каян беләсең?

– Сүзләреннән.

– Ничек?

– У?ле Р±РёС€ елсыз СѓР» хакта авыз РґР° ачмыйбыз, РґРёР»У™СЂ. Күрше-тирәгә шундый СЃТЇР· тараталар.

– Чыгып куйсаң… бернишли алмаслар.

– Шулай да буламы?

– У?Р№ яратам РґР° Р±РёС‚ РјРёРЅ СЃРёРЅРµ, Көлемсәр! РЎРЎРЎР РґР° бер Р±РёС‚ СЃРёРЅ! Бер генә!..

– Абау! Үзәнбайдан чыкканың юк – СССР тагы сиңа!

– Нишләп чыкканым булмасын? Караталга барганым бар, Бортаска, Болгаерга!

– У?Т»У™-У™Т»У™! Ярты илне РіРёР·РіУ™РЅСЃРµТЈ РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ, Үзәнбайдан ары алты чакрым Т—РёСЂ киткәнсең РёРєУ™РЅ.

– Бүген мин сине урлыйм. Ни булса – шул.

– Урланган малда бәрәкәт юк, ди безнең әти.

– Син мал түгел, син – сандугач.

– Җитәр, кошбәтсез.

– Чыгасыңмы бүген кич?

– У?ллә тагы.

– Чык, шушы төшкә кил, мин сине шушыннан урлап китәрмен – туп-туры үзебезнең өйгә. Булдымы?

– Аннары ни?

– Аннары дип… туй РёС‚У™СЂРіУ™ СЂРёР·Р° әти. У?РЅРё РєТЇРїС‚У™РЅ СЂРёР·Р°. РЎРёРЅ ризамы?

– Түгел.

– Чык, яме!

– Кошбәтсез!

Йөгерә-йөгерә мунчага су ташый Көлемсәр – Фәрхетдин сүзләреннән соң ялантәпиләре тагын да тизрәк ялтырый. Мәхәббәт! Ай бу ялантәпиле мәхәббәт! Бөтен нәрсәне җиңел генә һәм шәп итеп хәл кыла да куя бит ул!

Фәрхетдин – балта остасы, һөнәре дә шәп, кыяфәте дә ким-хур түгел, халык әйткәндәй, сызылып киткән кара мыек, сөлек төсле егет. Тыйнаклыгы белән дә күңелне җылытып тора – тәүфыйклы ир булыр дип юрыйлар. Шул унтугыз яшьлек тәүфыйклы егет уналты яшьлек Көлемсәргә гашыйк…

Менә РёРЅРґРµ мунча РґР° өлгерде, РєУ©С‚ТЇ РґУ™ кайтты. У?РЅРёСЃРµ сыер савар РґР° әтисе белән мунчага РєРёС‚У™СЂ, У™ Көлемсәр тиз генә сепаратка кереп чыгар РґР°, аннан… Калганын ТЇР·Рµ белә РёРЅРґРµ СѓР». Дөресрәге, белә РґУ™, белми РґУ™ – үзеннән-ТЇР·Рµ сер итеп саклый. Сепараттан кайтып, РёРєРµ-У©С‡ РјРёРЅСѓС‚ үтте РґРёРіУ™РЅРґУ™, сандыклар актарып, Р·СѓСЂ бер төенчек С‚У©Р№РЅРё РґУ™ Көлемсәр, келәт артындагы әрекмәнлеккә яшерә.

Караңгы төшкәндә, мунчадан, ак ыштан балакларын җилфердәтә-җилфердәтә, әтисе һәм, аннан озак та тормыйча, шундый ук кыяфәттә әнисе чыгып җитә. Көлемсәрнең эш беткән – сөекле әти-әнисен баллы-майлы өстәл, сап-сары самавыр гөжләп көтеп утыра. Шуның өчен әткә белән әнкә, кызны мактый-мактый, сөлгеләрне кулбашына салып кына, тирләрен сөртә-сөртә, чөкердәшеп чәй эчәргә тотыналар – бәхетнең, кызның кадерен белеп кенә.

– У?Р№РґУ™, кызым, ТЇР· кулың белән РґУ™ ясап Р±РёСЂ әле берне, СЃРёРЅРµТЈ кулдан С‡У™Р№ ишшү РґУ™ тәмлерәк була, – РґРё әтисе.

– У?Р№, әти, тел Р±РёСЃС‚У™СЃРµ РґУ™ РёРЅРґРµ СЃРёРЅ.

– Дөресе шул, кызым. Рәхмәт, менә шәп. Үзең ник эчмисең?

– Эчәсе килми, әти. Мин тиз генә бозауны карап керим әле.

– Бозау? Нинди бозау?

– Рәтләп бикләмәдем бугай… Чыгып сыерны иммәсен, – ди Көлемсәр һәм чыгып та тая.

– Нишләп керми бу Көлемсәр?

– Бозау чыгып качканмы әллә? Тукта, карап керим әле!

Абзарда бозау мыш-мыш күшәп ятуын белә. Кыздан гына җилләр искән.

– Карале, карчык, кыз бит юк анда…

– Бозау артыннан киткәндер.

– Киткәндер СЃРёТЈР° бозау артыннан… У?Р№РґУ™ әле, бүген кыланышлары Р±РёРє РјУ™Р·У™Рє РёРґРµ. Нидер сизенгән идем аны.

– Булмасны сөйләмә инде, карт.

– Чыгасыңмы-СЋРєРјС‹, РєУ™РЅСЃУ™ РєУ™РЅРёСЃ! У?Р№РґУ™! – Карт шундый итеп акырды РєРё, гомерендә Р±Сѓ хәтлене ишетмәгән карчыгы аякларына тиз-тиз генә киез каталарын эләктерде РґУ™, ах-СѓС… килеп, карт артыннан йөгерергә кереште. Картның кулында – кай арада алып өлгергәндер – Р·СѓСЂ РёРјУ™РЅ таяк, каталары өстеннән ябалак канатлары төсле ыштан балаклары лашпырдый.

– Гөнаһ шомлыгы, хәзер мин ул бозауның җанын алам! Эт итеп тукмыйм юньсезне. – Кемне сүгә торгандыр карт, үзе дә белми.

Белми дисәң дә, дөрес бара бит әнә – түбән тыкрыктан ике кеше җан-фәрманга чаба – кызы һәм…

– У?Р№, туктагыз! У?Р№! – Карт кычкырып Т—РёР±У™СЂТЇРіУ™, тегеләр РєРёСЂРµ борылып С‚ТЇР±У™РЅ таба сызмасыннармы. Елга буйлап СЏТЈР° салынып беткән У©Р№РіУ™ таба.

– Юньсезләр, тәүфыйксызлар!

– Ник алай дисең, карт, туктале, тукта, киңәшик!

– Син киңәшкәнче… – диде дә тыйлыкты карт. Тик барыбер төшенде карчыгы: «син сафсата саткан арада ни генә булмас бу дөньяда» дигән сүзе иде бу аның. Һәм йөрәкләрен тота-тота йөгерә бирделәр. Җитмәсә, үч иткәндәй, ыштан һәм чапан канатлары куак һәм әрекмән ботакларына эләгә дә туктата, эләгә дә туктата.

– У?Р№, җәмәгатьләр, тотыгыз! Кызны урлыйлар! Кызны! Тотыгыз!

РЈР» салган СЃУ©СЂУ™РЅРЅРµ ишетеп бөтен авыл диярлек урамга чыккан арада, егет белән кыз СЏТЈР° гына салынган бер У©Р№РіУ™ кереп шылдылар. Көлемсәрнең әтисе ишекне тартмакчы… У? ишек эчтән бикле… Р?РЅРґРµ халык та җыелып алган – акырыш, гауга:

– Җимерергә кирәк ишекне, каерырга кирәк.

– У?Р№РґУ™, Р±ТЇСЂУ™РЅУ™ белән, җәмәгать!

– У?йдәгез!

Дөп-дөп иткән тавыш һәм аны туктаткан аваз:

– Сез РЅУ™СЂСЃУ™, җәмәгать, җимерер өчен салдырдыммыни РјРёРЅ Р±Сѓ У©Р№РЅРµ? У??

– Кызны урлаганнар бит.

– Кызлы кеше, кем, син, бар, үз өеңне җимер, яме. Минекен җимермә.

– Нишләп җимерим ди? Ватам гына бит.

– Һа-һа-һа!

– У?Р№, җәмәгать, ташлагыз бүрәнәне…

– Алайса, ут төртеп кенә яндырыйк, җимермик.

– Үз кызыңны яндырырсыңмы?

Җавап урынына – ык-мык.

Нишләсеннәр, карт «телен йоткач», халык таралыша. Карт белән карчык, мескеннәр, мунчадан пешеп чыккан тәннәре калтырый башлаганчы торсалар да, ялынып-ялварып, куркытып-өркетеп карасалар да, ишек ачылмый.

– Ходай орган нәрсәләр! Егылып үлгерләре. Башыгыз бетсен! Бусагамнан кертмим мин сезне! Гомер буе бикләнеп яши алмассыз. Арт сабакларыгызны укытырмын әле мин сезнең! Нибуч! – Картның соңгы сүзләре шул булды.

Һәм киттеләр.

У? У©Р№ эчендә…

УЁР№ эчендәге Фәрхетдин белән Көлемсәр җиңел сулыш алдылар. У? моннан ярты сәгатьләп элек ишек Р±РёРє каты дөберди башлагач, егетнең тавышы ничектер калтырый башлап, үзен ТЇР·Рµ белештермәгәндәй:

– У?ллә ачыйкмы? – РґРёРї, Көлемсәргә сыенган РёРґРµ.

Көлемсәр шунда гаҗәпләнеп кенә куйды:

– Син нәрсә? Куркасыңмы? Курыксаң, бар, тәрәзәдән ташлан…

– Юк, РјРёРЅ болай гына. – Шулай РґРёРґРµ РґУ™ тынды егет. У?РјРјР° тыштагы тавышларны Р±РёРє игътибар белән тыңлый РёРґРµ СѓР».

Көлемсәр ачуланмады, Р»У™РєРёРЅ егетнең шул кыяфәте, агарынган Р№У©Р·Рµ әллә ничек, әйтеп бетереп булмый торган шик төслерәк булып хәтергә урнашты. В«У?ллә ачыйкмы?..В» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Рµ еллар Р±СѓРµ һаман ишетелгәндәй тоела РёРґРµ Р°ТЈР°.

Ни генә булмасын, бу вакыйга авылда озак еллар буе кызыклы хикәя булып йөрер өчен калды. Барышмый-килешми атна-ун көн уздыргач, ду килеп туй да иттеләр.

Матур яши иде Көлемсәр. Вакыты җиткәч, алма төсле кыз бала, аннан тагы күп тә көттермичә икенчесен алып кайтты. Тагын да бик күп еллар шулай бәхетле яшәр иде, әлеге дә баягы бөтен дөнья өметен җимергән сугыш булмаса… Фәрхетдине сугышка китте дә, күп тә үтмичә, бөтен дөньяга таныш хат килде: «Сезнең тормыш иптәшегез рядовой Фәрхетдин Гыйльметдинович Закиров Ватан азатлыгы өчен сугышта батырларча һәлак булды».

Р?РєРµ ятимәне кочаклады РґР° калды Көлемсәр…

– Сөембикә апа, ятимәләр дигәнегез минем апалармы инде?

– Апаларың, Тәбрик, синең игәчләрең.

– У? хәзер кайда алар?

– Урта Азиягә киттеләр. Ташкент ягына. Чәчелдегез дә беттегез шул, берегез дә калмады. Өегез буш хәзер…

– У? апалар РЅРёРє китте?

– Шул инде, җуелган бәхетләрен эзләп.

– Тапканнармы соң?

– Чит җирдә тапкан бәхетне инде аны…

– Кыен яшиләр микән?

– Үз тормышлары, үз балалары анысы.

– Миңа адресларын бирә алмассызмы?

– Бирермен. Син дә, алар кебек, авылыңны ташлап китәрсең микәнни?

– У?ти, РёРєРµ кыз бала калдырып, фронтта батырларча һәлак булгач, РјРёРЅ ничек тудым СЃРѕТЈ?

– Р?С…, РўУ™Р±СЂРёРє, РґУ©РЅСЊСЏ катлаулы шул… Төрлечә сыный кешеләрне тормыш РґРёРіУ™РЅРµТЈ.

– Ничек кенә булса да яшермәгез, мин белергә тиеш.

– Анысы шулай инде ул да…



РљТЇРєСЂУ™Рє биеклеге булып уңган Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ сабаклары арасына кереп, ызан буендагы РёРјУ™РЅРіУ™ сөялгән РўУ™Р±СЂРёРєРєУ™ яшь РёРјУ™РЅ шавы белән бергә яшь бала тавышы ишетелә. Р?шетелә РґУ™ тагын нигәдер тынып тора.

Сөембикә апасының сүзләре төсле булып, ераклардан ямансу өннәр килә. Сүзләр һаман Тәбрикнең әнисе хакында…

Көлемсәр – игенче кызы, басуга мәхәббәте ана сөте белән кергән Т»У™Рј бөтен гомерен Р±РёР»У™РіУ™РЅ. Гади игенче генә булып калмыйча, Р?дел буендагы Тәмте авылына барып, «Зональный училище» бетергән Т»У™Рј туган авылына агротехник булып кайткан.

Белем үзе шәп нәрсә, ләкин аның файдасыз байлыкка, күз көегенә әйләнүе дә бик җиңел икән. Агротехника кушканча эшләр өчен көч кирәк – тракторлар кирәк. Трактор булмаса, һич югында, атлар кирәк. Атларның иң яхшылары, егетләр төсле үк фронтка киткәч, яки дошман табаныннан әле генә котылган бүтән җирләргә ярдәмгә җибәрелеп, авыл атсыз-көнсез диярлек калгач, төссез-хәлсез атлар арба-чаналарны сугышка бара алмаган карт-коры, бала-чага белән бергәләп тартканда да көчкә-көчкә генә сөйри башлагач онытылды агротехника. Басуда сабан өстерәгәндә буразнага башларын төртеп, атлар җан бирәләр… Дөньяның шушы хәтле дә киң, шушы хәтле дә матур икәнен беренче һәм соңгы кабат шунда гына күреп кала торганнардыр алар.

Атлар үлгәндә генә күккә карыйлар…

Хәлсез ат белән нәфис хатын-кыз авылны көчкә өстерәп бара. Бу чакларда Көлемсәр булып Көлемсәр дә сирәк елмая.

Басуга тубал тотып картлар белән бергә ул да чыга һәм иген чәчә. Атлый да сибә, атлый да сибә. Көннәр буе.

Беркөнне басуга яшь бер кеше килеп туктады:

– Кем монда Көлемсәр?

– Мин. Ни бар?

Көлемсәр шулай дип сорады да, үзе, җавап белән кызыксынмагандай, тагын бодай бөртекләрен очыра-очыра (анысы да колхозның үзенеке түгел, Каратун станциясеннән барып алдылар – дәүләт бирде) атлавында булды. Сизелер-сизелмәс эзләр генә кала артыннан. Озакламый ямь-яшел, япь-яшь үсентеләр тишелеп чыккач, ул эзләр күмеләчәк… «Бодайлар! Шаулап үсәрме шулай, әллә чүп-чар астында күмелеп калырмы?»

Ул эзләргә басып, әлеге егет атлый икән.

– Сезгә нәрсә кирәк? – диде Көлемсәр, кинәт тукталып.

– Мин – районнан… вәкил. Сезгә ярдәмгә җибәрделәр.

– Алыгыз СЃРѕТЈ тубал… У?РЅУ™ тегендә, арба янында…

– Миңа икенче төрле эш кушканнар иде…

– Ярдәм итәргә дигәч, бүтәнчә мөмкин түгел, бары тик эш белән…

Егет, гаҗәпләнүеннән туктап, Көлемсәрнең уйчан һәм искиткеч гүзәл кыяфәтенә карап катты да калды. Бүтәнчә сүз кушарга мөмкин түгеллеген чамалагач, үзе дә, арба янына барып, җилкәсенә тубал асты һәм әле генә барлыкка килгән өметләре төсле саф бөртекләрне җилгә каршы чәчә башлады.

Төш җиткәнче шулай эшләделәр.

– Минем исемем Мирсәет, – диде егет кайтышлый.

– Булса соң? – диде Көлемсәр, көлмичә генә.

Бергәрәк баручы бүтән хатыннар һәм малайлар елмаеп кына куйдылар. Шаярырга кемнең дә хәле юк. Авылга кергәч, кем кайсы якка сүзсез генә таралышты. Көлемсәр дә үз өенә кереп калды. Вәкилгә борылып та карамады.

Ләкин тегесе болар янына көн саен килеп китә торган булып, беркөнне болай диде:

– Сезнең эшегез моның белән генә чикләнергә тиеш түгел.

– Беләм.

– Трактор белән дә чәчәләр бит… теге як басуда. Дөрес чәчәләрме?

– Көн саен булам мин алар янында. Ышанычлы кешеләр.

– Ышан, ләкин тикшер.

– Сез килдегез бит, тикшерегез менә.

– Сезнең белән бергәләп. У?Р№РґУ™, барып кайтабызмы?

Юк-бар сөйләшеп, авылдан РєРёРј РґРёРіУ™РЅРґУ™ РёРєРµ чакрым ераклыктагы тракторчылар будкасына барып җиттеләр. Т–РёСЂРґУ™РЅ керосин РёСЃРµ аңкып тора. Р?РєРµ-У©С‡ мичкә Т»У™Рј тегендә-РјРѕРЅРґР° ниндидер тимер-томыр аунап ята, кеше күренми. Будкага керсәләр, анда РґР° җан РёСЏСЃРµ СЋРє. Стенага «Сугышчан листок» ябыштырылган. РЁСѓТЈР° карап, РІУ™РєРёР»:

– Монысы әйбәт, – диде. – Кем яза?

– Кем булсын инде.

– Үзегез?

– Үзебез! – диде Көлемсәр үчекләгәндәй тавыш белән.

– Яза да беләсез икән.

– Беләбез.

– Бер генә авылда да сезнең кебек чибәрне күргәнем юк иде, – диде егет.

«Оялмый да». Көлемсәр, бу фикерен запаска калдырып:

– Авылдан авылга кызлар күзләп йөрибезме? – дип кенә куйды.

– Сез чибәр һәм чәнечкеле… гөлҗимеш кебек.

– Чәнечкеле булмасаң, күргән берегез тотып ашарга да күп сорамый бит.

– У?Р№Рµ шул.

– У?Р№РґУ™, егет, ышыкта әллә РЅРё сөйли башладың. Җилгә чык.

– Анда салкын.

– Баштагы чүп-чарны тузгытып ташларга шәп була ул суык җил. – Көлемсәр, тиз генә чыгып, трактор гүләгән якка таба атлады.

Мирсәет тә калышмый, әрсез. Күпмедер телсез-өнсез баргач, бик озак уйланганнан соң гына әзер булган нәтиҗә төслерәк итеп шуны әйтте:

– Мин сезне коточкыч нык итеп ярата алыр идем!

– У? РЅУ™СЂСЃУ™ комачаулый?

– Көлемсәр, шаяртма. Мин чынлап…

– Кызык егет икәнсең.

– Ут белән СЃУ™С…РЅУ™РґУ™ генә уйнау күңелле. У? җирдә…

– Уйнамагыз, кем куша.

– Пожар чыгаруың бар, Көлемсәр.

– Сүндерүчеләр табылыр.

– Кемнәр? Синең бит… Сезнең бит…

– Нәрсә? – диде Көлемсәр һәм үзе дә көтмәгәндә елмаеп егеткә карады.

– Сезнең бит ирегез инде хәтсездән үлгән…

Һәм шул сүзе белән бөтенесен харап итте вәкил иптәш. Көлемсәрнең бөтен көләчлеге очты да китте. Авыз ачып бер сүз әйтмәс булды. Тракторчы һәм чәчүчеләр белән сөйләшкәндә дә кырыс иде ул:

– Почмакларыгыз чи калган. Анда нәрсә үстерергә уйлыйсыз?

– Соңыннан әйләнербез, – диде тракторчы хатын.

Мирсәет исә күңеленнән шул хатын белән Көлемсәрне чагыштырды да нәтиҗә ясады: Көлемсәр артистка кебек үткен һәм чая… Укытучы кебек тыйнак һәм акыллы.

– Килгәндә карап мендек – беткән кишәрлектә РґУ™ Р±СѓС€ почмаклар калган. У?йләнмәгәнсез.

Мирсәеттә яңа фикер: ә мин – тикшерергә килгән махсус кеше – күрмәгәнмен.

– Ярый, әйтербез.

– Карагыз аны, алдый алмассыз.

– Ярый, ярый, алдамабыз.

Трактор гүләп китеп тә барды.



Шул көннән соң Көлемсәрне уйламаган сәгате юк Мирсәетнең. Бигрәк тә бер нәрсә котырта аны – ул теләгән темага авыз да ачтырмый Көлемсәр.

– Шулмы бик кирәкле сүзегез? Шуның өчен җибәрделәрме сезне вәкил итеп? – ди.

Беркөнне егет Көлемсәрнең тәрәзәсен төнге сәгать унберләр тирәсендә килеп какты. Тәрәзә пәрдәсе күтәрелеп, Көлемсәр күренде.

– Чык әле ике генә минутка, Көлемсәр. Бик кирәкле эш бар.

– Җиде төн уртасында уятмасагыз…

– Бик ашыгыч, чык әле.

…Яшь хатын белән егет шушы көзге шомлы төндә ни сөйләштеләр икән? Бу инде ике кеше арасында мәңгелеккә кала торган сердер. Аны беркем дә ишетмәгән һәм ишетмәячәк. Моны Тәбриккә беркем дә сөйләми һәм сөйләмәячәк. Күз алдына китерү дә кыен булачак. Дөнья шундый серләр белән тулы… Ул серләр – күктәге йолдызлар санынча, агачлардагы бөреләр санынча, күкрәкләрдә типкән йөрәкләр санынча… Шулай да фараз итәргә мөмкин аларны: чамадан тыш күп серләрнең җыенысы бергә «мәхәббәт» дип атала. Нинди генә сүзләр әйтелсә дә, барысы да мәхәббәткә барып тоташа. Шулай да беләсе иде – нинди сүзләр сөйләштеләр икән гүзәл хатын белән чибәр егет көзге шомлы төндә?

Моңайдылар РјРёРєУ™РЅ, көлделәр РјРёРєУ™РЅ? Р?хтимал, көлгәннәрдер. Монысы табигыйрәк, С‡У©РЅРєРё РєУ©Р»ТЇРЅРµТЈ азагы – РєТЇР· яше…

Шунысы РјУ™РіСЉР»ТЇРј: монысын Сөембикә апа яхшы белә – Көлемсәр белән Мирсәет СѓР» С‚У©РЅРЅРµ басудан кайтмаганнар… РЁСѓР» котырган җилле С‚У©РЅРґУ™, шыксыз яланда ничек җылы тапканнар диген! У?ллә РєУ©Р·РЅРµ җылытырлык СѓРє РјУ™С…У™Р±Р±У™С‚ булдымы РёРєУ™РЅ?



Җәйге яшел көн, иркә җил, яшь имән.

Шундый матур көн, шундый ягымлы җил, шундый яшь имән Тәбриккә кызганыч бәхет турында сөйлиләр, Сөембикә апа тавышына кушылып сөйлиләр алар.

…Р?СЂС‚У™РЅ РјРёРЅ С‡У™С‡ТЇРіУ™ менгәндә, Көлемсәр белән Мирсәет орлык төялгән арба янында басып торалар РёРґРµ. Сөйләшмичә генә. Йөзләрендә беренче карауда СѓРє әллә РЅРёРЅРґРё үзгәреш сизелеп тора… Бигрәк С‚У™ Көлемсәрнең оялчан йөзендә. Егеткә күтәрелеп карарга РґР° батырчылык итми, хәтта безгә дә… Гомер Р±СѓРµ бергә ТЇСЃРєУ™РЅ, бергә СЏС€У™РіУ™РЅ туганнарыннан РґР° оялгач РЅРё! РЈР» РєСѓСЂРєР° – күңелендәген Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ СЃРёР·У™ РґРёРї РєСѓСЂРєР°, С‚У©РЅРіРµ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ алар РґР° ишетеп торгандыр РґРёРї ояла. Р?шетмәгәнен РґУ™ белә, РјУ™РіУ™СЂ Р°ТЈР° шулчаклы нык билгеле булган РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµТЈ Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРіУ™ фаш булмавын акылы сыйдыра алмый… Ничектер куырылып, кечерәеп калган Т»У™Рј шул СѓРє вакытта әйтеп бетергесез бәхетле РґУ™ РёРґРµ СѓР» үзенең ямансу сере белән…

Бүтәннәр берни сизми. Аларда бүтән кайгы, бүтән шөгыль. Бигрәк тә кызларда. Кызлар Мирсәетне үртәп, үзләренең гөнаһсыз шаянлыкларын башкаларга да күчерәләр:

– Егетебезнең әнисе бик усалдыр, ахрысы, кызларга карама, дип әйтеп җибәргәндер.

– Егетмени ул, полномучный бит.

– Безгә килгәч, эре бәрәңге ашаган.

– Егерме кызга – бер егет, эреләнерлек тә шул.

– У?Р№, егет, торма җебеп.

– Кызлар, болай хәтерен калдырсак, беребезгә дә булмас. Бөтенебезгә дә эләксен, карап кына торыйк.

– Кирәкле кишер яфрагы…

– Лутчы бүлгәлик.

– У?йдәгез!

– У?йдәгез!

Мирсәет, мескен, көләргә дә белми, еларга да дигәндәй.

– Кызлар, бу нәрсә инде бу? Мин сезнең белән шаярырга килмәдем. Мин…

– Син, син… Ник килдең?

– Чәчәргә безне өйрәтәсе юк, үзең өйрән.

– У?Р№РґУ™, бүлгәлибез, У™Р№РґУ™!

– Кызлар, якын килмәгез… нишлисез сез? Ну, җитте!

– Җиттеме? У?йдәгез, алайса, чынлап. – Шактый кыю бер кыз егетнең җилкәсеннән эләктереп тарта башлауга, Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРµ аяктан СѓРє ектылар РґР°, изүләрен ачып, корсагына бодай тутыра-тутыра чыр-чу килергә керештеләр.

– Бодайны әрәм итмәгез, бодайны! – дип кычкыра Көлемсәр.

– Җирдән ерак китмәс, – дип, кызлар егетне аунаттылар-аунаттылар да арыгач туктадылар.

– Акыл өләшкәндә кайда калдыгыз сез? – Шул сүзләр белән Мирсәет каешын ычкындырды да, куенындагы бодайны кага-кага, өс-башын рәтләргә әрҗәле арба янына килде. – Тапканнар шаярыр нәрсә.

– Чынлап та шул… Шаярырлык бернәрсә тапмадык.

– Җитәрегез инде, кызлар, уеныгызның чыры юк, – диде, ниһаять, Көлемсәр, үртәлүен яшерә алмыйча.

У?РјРјР° кызлар яңадан РґР° озак кына каңгылдашмыйча туктамадылар. Ярты сәгатьләп үткәч кенә, тырмачылар атлары янына килеп, чәчүчеләр җилкәләренә тубаллар асып, тагын орлык С‡У™С‡У™СЂРіУ™ керештеләр.

– У?Р№, СЌС‚ ашагыры мал! – РґРёРї җикерде бер чибәр, үгезләренә чыбыркы шартлатып.

– У?Р№РґУ™, чаптаркай, сынатма, – РґРёРґРµ икенчесе Т»У™Рј сызгырып РєСѓР№РґС‹.

Шул рәвешле таралыштылар да, без өчәү генә калдык – Көлемсәр, мин, вәкил. Егет кәефе кырылган Көлемсәргә акланулы кыяфәт белән әйтте:

– Үпкәләмә, Көлемсәр, алар үзләре бит…

– Үпкәләрлек нәрсә юк монда, син аларга тиңрәк… – диде Көлемсәр һаман уйчан кыяфәттә.

Аралары шактый җитдиләшкәнен сизеп, мин дә тиз генә җилкәгә тубал эләктердем дә кызлар янына киттем. «Син аларга тиңрәк…» дигән сүзе гомерлеккә хәтергә кереп калды.

Тагын ниләр сөйләшкәннәрен ишетмәсәм дә, чамалыйм: бер тирәдә әйләнгәндер әңгәмә. Бер уйласаң, гаҗәбрәк тә шул: егермешәр яшьлек егерме кызның берсен дә санламыйча, кызлар үз чутларына кертергә башларына да килмәгән, ике балалы, егерме биш яшьлек хатын кешене ярата Мирсәет… Ник алай икән?

Соңыннан бу хакта Көлемсәрдән сораган идем, ул үзе дә гаҗәпләнеп әйтте:

– Йөз егерме кыз да кирәкми, син генә кирәк миңа, дип әйтә. Нәрсә тапкандыр миндә шулхәтле… нәрсә тапкандыр, – диде.



Тәбрик кесәсеннән әнисенең рәсемен чыгарды да аңа текәлеп бик озак тын торды. Яшь имән таный микән, әллә онытты микән инде аның әнисен? Ул чакта бит имән әле Тәбрик кебек үк сабый гына, туйра гына булган.

– Чибәр булган икән шул минем әни.

– Чибәр РёРґРµ, акыллы РёРґРµ, ягымлы РёРґРµ. У?ллә РЅРёРЅРґРё ямансу бер ягымлылык сирпелеп тора РёРґРµ аның күзләреннән. Көлгәндә РґУ™ бетмидер РёРґРµ моңсулыгы. Сөйләшкәндә РґУ™ ниндидер Р±РёРє кирәкле бер СЃТЇР·РЅРµ әйтми калдырадыр РёРґРµ шикелле. РљУ©РЅ Р±СѓРµ бергә йөреп-сөйләшеп аерыласың РґР° уйлыйсың: РєТЇР·Р»У™СЂРµ белән нидер СЌР·Р»У™РґРµ, РјУ™РіУ™СЂ таба алмады, нидер әйтергә теләде, РјУ™РіУ™СЂ У™Р№С‚У™ алмады. РќРёРЅРґРё СЃТЇР· РёРєУ™РЅ?



Шулай, һәр матурлык ниндидер бер сер белән өртелгән була. Кичке тынлыкта син арыш басулары буйлап әйлән – ниндидер яшертен мәгънә тирән сулыш алып ята шунда… Бакчалар буйлап, урманнар буйлап әйлән – аңлашылып бетмәгән мәгънәләр шаулый анда. Арыш өлгергән басуда, бакча яисә урман тынлыгында кемнәр генә мәхәббәт аңлашмаган, нинди генә кешеләр үзләренең иң эчкәрге өметләрен табигатьнең төс-буяулары белән бизәмәгән… Эшләгән, сөйләшкән, көлгән, елаган, яраткан – яшәгән. Хәзер күзгә һичнәрсә күренеп тормаса да, башаклар һаман элеккечә кыштырдый, яфраклар элеккечә шыбырдый…

Үзәк өзгеч моң. Шундый аңлап булмас моң һәр минут, һәр сәгать сизелеп тора иде синең әнкәңнең һәр сүзе, һәр хәрәкәтеннән. Хәрәкәтеннән бигрәк күзләреннән. Барлык Тау ягы матурлыгы тупланган иде бугай ул күзләрдә.

Чат ябышты Көлемсәргә егет Т»У™Рј ычкындырмады: күпмедер вакыттан СЃРѕТЈ элекке иреннән, Фәрхетдиннән калган РёРєРµ кыз белән район үзәгенә алдырды. РўРёРє авылда аларның бергә тора башлауларын беркем белми РёРґРµ – әйтмәделәр, сөйләмәделәр С‡У©РЅРєРё. У? Көлемсәрнең, укыган кешенең, районга эшкә РєТЇС‡ТЇРµ РіРѕРјСѓРјУ™РЅ серле тоелмады.

Элекке ирен яраткандырмы-юкмы, әйтә алмыйм, әмма дә Мирсәетне чынлап сөя иде Көлемсәр – әллә нинди фаҗигале ашкыну белән ярата иде. Шулай да тормышка чыгу һич теләгендә юк иде. Шунысы бар: Фәрхетдиннән, әйткәнебезчә, хат-хәбәр инде күптән килми. «Батырларча һәлак булды» дигән язу гына саклана сандык төбендә… Шулай да, яшьлек хатирәләренә, беренче кавышу, беренче якынлашу матурлыгына кер төшерүдән, күңел сафлыгын, хис изгелеген югалтудан куркыпмы, бер дә теләмичә, аяклары тартмыйча гына китте әниең район үзәгенә. Аяк тартмаган җиргә бармау хәерле. Бергә тора башлап ике-өч ай да узмагандыр, Фәрхетдиннән хат килеп төшмәсенме – исән икән, хәерсез, әсирлектә булган һәм хәзер үзебезнең якка чыгарганнар. Озакламый кайтырмын, дип язган.

Ничек ике ут арасында көйгәнен, газап чиккәнен Көлемсәр үзе генә белгәндер. Мондый хәлдә киңәш бирү дә, акыл өйрәтү дә җиңел түгел – мең кабат уйлап, беркемне дә тыңламастан һәм ишетергә дә теләмәстән… үзенчә хәл итте Көлемсәр. Монысы Фәрхетдин кайтып төшкәч булды.



РњРµТЈ үлем кагылудан тупасланган карт солдат күңеле РґУ™, бикле У©Р№РіУ™ кайтып төшкәч, яңадан ачык җәрәхәткә У™Р№Р»У™РЅРјРё калмагандыр. Фәрхетдин хәлен РґУ™ РєТЇР· алдына китерергә РєРёСЂУ™Рє. Кешеләрнең хатыннары көткән, яңадан матур тормыш корып Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅРЅУ™СЂ. Кавыша алмаганнарның кайберләре һаман өметләрен җуймый РєУ©С‚У™. У? Көлемсәр, РёР·РіРµ РґРёРї саналган Көлемсәр, уналты яшьтән яратып чыккан Көлемсәр… Балалыгы белән генә алданды РјРёРєУ™РЅРЅРё, чынлап яратмады РјРёРєУ™РЅРЅРё? Юк-СЋРє, чынлап ярата РёРґРµ. Фәрхетдиннең Р№У©СЂУ™РіРµ РјРѕРЅС‹ СЃРёР·У™ РёРґРµ, Р»У™РєРёРЅ СѓР» чакны арада Мирсәет РґРёРіУ™РЅ кеше СЋРє РёРґРµ. Фәрхетдин үлмәсә, аны СЃУ©СЏСЂРіУ™ ничек кенә булса РґР° вөҗданына СЂУ©С…СЃУ™С‚ итмәгән булыр РёРґРµ. У? үлгәч… У?РЅУ™ сугыш чорында бер шагыйрь:

Сиңа сер итеп әйтәмен
Якын күргәнгә генә:
Мин үлсәм, башка берәүне
Салырсың йөрәгеңә, –

РґРёРї, ТЇР·Рµ хат язган, РґРё Р±РёС‚. Ата-бабадан калган миһербан ТЇР·Рµ шулай куша. У?РіУ™СЂ үлгән булса, Фәрхетдин РґУ™ шулай олы җанлы булып калыр РёРґРµ. РЁСѓР» чакта чынлап та геройларча һәлак булмавына язмышына чын күңелдән үпкәли хәзер Фәрхетдин. Р?СЃУ™РЅ булмаса, хәерлерәк буласы РёРєУ™РЅ, хәерлерәк буласы!

Ялан хәтле өйдә кичләр һәм төннәр буе ялгыз уйланып ята торгач, акыл дигәнең буталып ук китә шикелле. Акыл бутала, аның белән бергә бәйләнчек сораулар туа…

Фәрхетдин «үлгәнгә РєТЇСЂУ™В» генә Мирсәет РґРёРіУ™РЅ Р±У™РЅРґУ™РіУ™ киткән хәлдә, хатыны, Фәрхетдин РёСЃУ™РЅРіУ™ әверелгәч, хатасын яңадан төзәтсә РЅРё гаеп? У?РіУ™СЂ Көлемсәр кайтмаса, Фәрхетдин РґРёРіУ™РЅ Р±У™РЅРґУ™ гомер Р±СѓРµ сагынып, РёТЈ бәхетле көннәрен Т»У™Рј яшь Көлемсәрен хыялыннан чыгара алмыйча, аның белән бергә СЏС€У™СЏС‡У™Рє. У? кайтса? Кайтса РґР° РЅРё буласын У™Р№С‚У™ алмый Фәрхетдин… Р›У™РєРёРЅ кайтырга тиеш Көлемсәр, тиеш!

Фәрхетдин килеп керүгә, Көлемсәр баскан төшендә телсез калды. Ят кешедән куркып диярсең, ике кызы, Фәрхетдин хәзер икесен берьюлы күтәреп кочагында очыртып уйнатасы ике сабый, әниләре итәгенә сыенды. Фәрхетдиннең тышкы пөхтәлеге аша ниндидер усаллык, кыргыйлык сизелә, ялыну катыш зәһәр рәнҗеш бөркелә иде бугай аның күзләреннән… Күпме тыярга тырышса да, яшерә, тыя алмады ир кеше ул зәһәрлекне…

– Менә мин кайттым, Көлемсәр, – диде.

У? Көлемсәр аңына РєРёР»У™ алмый.

– Мин сине алырга килдем, Көлемсәр.

Тагын да ныграк каушый Көлемсәр, телгә килә алмый.

– Болар – минем кызлар, мин аларны да алырга килдем.

– Юк-юк! – Җан ачысы белән кычкырган Көлемсәр балаларны кочакламакчы булды, ләкин кулында савыт-саба иде.

Фәрхетдин шуларны алып куймакчы булгач, хатын читкә тайпылды. Аннары ата кеше кызларының башларыннан сыйпамакчы иде, балалар нигәдер кычкырып елап җибәрделәр.

– Кит, Фәрхетдин, балаларны яратсаң, тизрәк кит!

Шул сүзләрне ишеткәч, Фәрхетдин коелды да төште. Җитмәсә, шулвакыт Мирсәет дигәннәре кайтып керде. Бөтенесен аңлады, әлбәттә. Көлемсәрнең кулындагы тәлинкәләрне ник өстәлгә куя алмый интеккәнен күреп, беренче эше итеп шуларны алды да бик тыныч кына аш сала башлады.

– Рәхим итегез өстәл янына.

Ләкин аны беркем ишетмәде. Аптырагач, кунагыннан:

– Син Фәрхетдинме? – дип сорады.

– Фәрхетдин булсам, ни әйтер идең?

– Сүзем шул гына, гаепле кеше эзләмә, бик каты ялгышырсың. Үзеңне дә җәзалама, безнең дә бәхетне җимермә – үз өеңдә матур гына итеп яңа тормыш кор.

– Яңа тормышны СЃРёРЅ РєРѕСЂ РёРЅРґРµ, энекәш, СЃРёТЈР° җайлырак булыр СѓР». У? минем хатын Т»У™Рј балаларда СЃРёРЅРµТЈ дәхелең булмасын.

– Мин сиңа яхшылык белән…

– Миңа СЃРёРЅРЅУ™РЅ бернинди яхшылык РєРёСЂУ™РєРјРё, булганы Р±РёРє җиткән. Р?РЅРґРµ Көлемсәрдән, балаларымнан башка бер ай интектем. Алардан башка беркемне РґУ™ ТЇР· РёС‚У™ алмаячагым РєУ©РЅ кебек ачык.

– Тагын бер ай интегеп кара.

– Акыллы егет икәнсең, рәхмәт, тик, мин әйтәм, син үзең интегеп кара. Бәлки, син интекмәссең дә… балаларың юк…

– Кем әйтә алай кистереп?

– Нәрсә?

Мирсәет Көлемсәргә карады, шуңа күрә бугай хәләле, ниһаять, үзе телгә килде:

– Фәрхетдин, ачуланма, тынычлан, кит, кичер.

– Мин сине кичердем, кайт кына.

– Мин синнән үтенеп сорыйм, зинһар, кит.

– Алайса, балаларны бирәсез. Бу фатирда, үзегез кеше почмагында яшәгәндә, аларга адәмчә яшәү эләкмәячәк. Кышка каршы салкын идәндә аунатырга ирек бирмәм, көтмәгез. Киенегез, балалар.

– Соңгы сүзне әйттермә, Фәрхетдин…

– Нәрсә, буеңда юктыр бит?

Күпмедер вакытка тагын өнсез калдылар. Ахыр чиктә Фәрхетдин нәрсәнедер хәл иткәндәй тирән итеп сулады да кызлары янына килде:

– Үзәнбайга, үз өебезгә кайтабызмы? Сагынгансыздыр инде.

Куркулары ничектер уза башлаган сабыйлар нидер пышылдый алдылар. Тик сүзләре ачык ишетелмәгәнгә, Фәрхетдин тагын кабатларга мәҗбүр булды:

– Сезне өй сагынган, бакча… Мин сагынам, мин – сезнең әтиегез.

Кызларның олырагы, ниһаять, елмайгандай итте. Нидер әйтәсе дә килде бугай. Мөгаен, «әти!» дип эндәшәсе килгәндер. Бәлки, бүтән сүзләре дә хәтеренә төшкәндер. Шунысы ачык – кыз әтисен таныды.

– Сагындыгызмы авылны?

– Сагындык.

– У?йдәгез, алайса, киттек.

– У?РЅРё РґУ™ кайтсын.

Олыларның күз карашлары кылычлардан да катырак бәрелешеп, чыйкылдашып алуын, әлбәттә, балалар да сизми калмагандыр. Кызларының ягымлы чыраен күргән Фәрхетдиннең баягы кыргыйлыгы җуелып, ул инде акылга сыешлы тәкъдим ясады:

– Сез балаларны әзерли торыгыз – тагын бер атнадан килеп алырмын, ачуланышмыйк, – диде.



Беркем берни РІУ™РіСЉРґУ™ итмәсә РґУ™, күңелендә РєУ©Р№СЂУ™Рї торган күмер һаман җанын исертеп әрнетсә РґУ™, Фәрхетдин кайгысын Т—РёТЈУ™СЂРіУ™ тырышты. У?мма… ялгызлык барыннан РґР° усалрак РёРґРµ, зиһенне гел миңгерәтә торды. РЁСѓР» РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ ачыклап бетерә алмады Фәрхетдин: Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ РЅУ™СЂСЃУ™ җанны талый – ялгызлыкмы, хатыны ташлау оятымы, әллә алырга барып та алып кайта алмау гарьлегеме? У?Р№Рµ, гарьлек, ниндидер гарьлек, җиңелү гарьлеге… РЁСѓР» гарьлеккә ТЇС‡ РёС‚ТЇ, Т—РёТЈТЇ нияте белән өйләнергә РґУ™ тырышып карамады түгел. У?РјРјР° барып чыкмады. Күңелгә ошый язган берәү килешеп беткәч РєУ™Т—У™Р»У™РЅРґРµ: пленда булган кешене белмәссең, Себер җибәрерләр РґУ™, балалар кочаклап кал аннары, РґРёРіУ™РЅ булып курыкты мәгънәсезең. Менә СЃРёТЈР° тагын бер төзәлмәс Т—У™СЂУ™С…У™С‚! Җитмәсә, Фәрхетдин Р±Сѓ мәгънәсез СЃТЇР· хак булып чыкмас РґРёРї С‚У™ С‚У©РіУ™Р» У™Р№С‚У™ алмый, андый РЅУ™СЂСЃУ™РґУ™РЅ бер генә кеше – Көлемсәрнең генә курыкмаячагын бөтен Р№У©СЂУ™РіРµ белән тоя РґР° Р±СѓС€ дөньясын бары тик аның гына тутыра алачагын бар акылы белән аңлый Т»У™Рј, хәләлен У©Р№РіУ™ кайтарып булмаячагын төшенгәч, тәмам югалып кала. У?Р№Рµ, аны бары тик бер генә кеше – Көлемсәр генә коткара алачак. РЈР» гына, бары тик СѓР» гына! ТєУ™Рј беркөнне Фәрхетдин РєСѓСЂРєСѓ, каушау РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРЅРµ Т—РёТЈУ™СЂРіУ™ тырышып, ТЇР· сүзен РёС‚У™СЂРіУ™ РґРёРіУ™РЅ теләк Т»У™Рј ярсыну белән авылдагы РёТЈ С€У™Рї атны Т»У™Рј тарантас сорап алды, дугасына Т—РёР· кыңгырау РґР° такты; күрше-тирәгә, СЏТЈР° хатын алырга барам, РґРёРіУ™РЅ булып, тагын Көлемсәрне Т»У™Рј балаларын алырга китте.

Юл буе нәрсә уйлаганын сорасаң, үзе дә әйтә алмас иде. Мие дә, күңеле дә, дугадагы ялгыз кыңгырау да бер генә мәгънә белән чыңладылар: «Көлемсәр, Көлемсәр, Көлемсәр…»

Яшьлектә Фәрхетдин кызны урлап кына – Т—У™СЏТЇР»У™Рї кенә алып кайтты. У? хәзер, яшьлек кимчелеген төзәтеп, кыңгырау чыңлата-чыңлата, хатынны барча авылларга күрсәтеп алып кайтырга Ходай ТЇР·Рµ куша! ТєУ™Рј хатын РјРѕТЈР° лаек! Артыгы белән! РљТЇРї кызлардан әле РґУ™ РіТЇР·У™Р», әле РґУ™ сөйкемле Р±РёС‚ СѓР»!

Хатыны һәм балалары вакытлыча торган ят өйгә килеп терәлгәч, нәрсәнедер уйлап җиткермәгәнен тойды, ләкин тәгаен нәрсә икәнлеген күз алдына китерә алмыйча, беравык капкага сөялеп торды. Ярый әле ишегалдыннан кызлары күреп, аның янына килергә батырчылык иттеләр. Капканы ачкач, хәтта бу якка чыктылар, әтиләре кочаклагач, бик тыныч кына басып тордылар.

– Йә, кайтабызмы?

Кече кызы күзләрен челт-челт йомгаласа, олысы беркөндәгедән дә кыюрак итеп әйтте:

– У?РЅРё кайтса кайтабыз.

– У?ниегез РґУ™ кайта, Алла боерса, кайта. Килегез әле, утырыгыз әле шушы тарантаска. У?ниегез белән без хәзер чыгып җитәрбез.

Ата кеше шул сүзләр белән балаларын тарантаска күтәреп утыртты да тиз генә өйгә кереп китте.

Көлемсәр, гадәттәгечә, казан тирәсендә булаша иде булса кирәк. Фәрхетдин ничаклы гына ярсып керсә дә, беркөнге кебек үк, сабый шикелле, бусага буенда катып калды. Монда инде вакыт дигән нәрсә үзенең көчен җуйды. Нәкъ сабый сыман елап та җибәрер шикелле иде ир кеше. Кыяфәтенә, торышына карап, кызгануның ахыр чигенә җиткән хатыны, ниһаять, үзе сүз башларга тиеш тапты:

– Тагын киләсе иттеңмени, Фәрхетдин?

– Балалар тарантаста инде, сине көтәләр…

– Җүләрләнмә, Фәрхетдин! – Ялварулы бу сүзләрдән шулай ук ниндидер якынлык ишетелә иде.

РЁСѓР» С…РёСЃ Фәрхетдингә җан кертте Т»У™Рј Көлемсәрне урлаган чагы ап-ачык булып хәтеренә килде РґУ™, шул чактагы кебек ТЇРє, әллә РЅРёРЅРґРё сусаулы бер сөенеч белән елмаеп РєСѓР№РґС‹. У?Р№Рµ, вакытны тәмам бутады Фәрхетдин: аның алдында – РіТЇР·У™Р» кыз Көлемсәр, У™ СѓР» – яшь чибәр егет, кызны урларга түгел, Р±Сѓ юлы законлы рәвештә алырга килгән, СѓР» законлы мәхәббәткә, законлы бәхеткә хаклы! Хаклы кеше хакын белеп ялвара:

– Сине урлап киткән төшләрне күрсәм, йөрәк жу итә… Һәр җирдә – син, күзләрең, тавышың… Үтермә, Көлемсәр, кайт. Җирсегән ат шикелле егылып үләм мин, әгәр кайтмасаң. – Һәм тагы башы авыраеп түбән иелде.

Бу сүзләрне ишеткәч, Көлемсәр мич янындагы эскәмиягә утырды да тын калды. Аның ни кичергәнен хәзер Фәрхетдин бик яхшы тоя, ләкин… нинди карарга киләчәген белмичә газаплана. Нәрсә әйтер, нәрсә? Ниһаять, бер сүз әйтергә тиештер бит инде? Күпме утырырга мөмкин?

– Үтермә, Көлемсәр!..

У? Көлемсәр иренә шашкандай карап торды-торды РґР° алъяпкычы белән битен каплады. Битен каплады РґР° үксергә тотынды:

– Син үзең, үзең мине үтерергә килгәнсең!..

– Көлемсәр, җаным, бәгърем, үлмик, икебез РґУ™ үлмик. У?Р№РґУ™, кайт У©РµТЈУ™, У©РµТЈ РєУ©С‚У™, авылың, болының, кырларың, юлларың… яшьлегең… – Егет чакта У™Р№С‚У™ алмаганны олыгайгач җан әчесе менә шулай кычкырырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ итте. Күңелендә җыелып сакланган СЃТЇР·Р»У™СЂРµ, Р°ТЈР° буйсынмыйча, теленнән ычкындылар.

Сүзләренә үзе дә иярергә теләгәндәй, бер секундта сикереп торды да хатынының иңеннән кочаклап, аны юатырга, күз яшьләрен сөртергә кереште. Һәм шулвакыт, капка төбеннән кычкырып, аңа кызлары ярдәмгә килде:

– На, бахбай, на!

– У?Р№РґУ™, киттек үзебезнең өебезгә!

– На-а!

Кыңгырау чыңы – яшьлектәге кебек, нәкъ яшьлектә утырып кайтырга тиеш булган пар атлар кебек… Ямь-яшел болыннар, ябышып чыккан чакта кереп бикләнгән өр-яңа өйдә беренче үбешү…

РђР№, чит кеше У©Рµ булып чыкты шул аларның тормышлары кушылган урын. У?ллә шуның өчен хәерсез булып чыкты РјРёРєУ™РЅ аларның язмышлары?

– Киен, Көлемсәр, тизрәк.

– Мирсәеттән качыпмы? – Мәгънәсен аңладымы-юкмы, ләкин ишетте Фәрхетдин бу сүзләрне.

У?Р№Рµ, Р±Сѓ аның Т—РёТЈТЇРµ РёРґРµ, Т—РёТЈТЇРµ Т»У™Рј бәладән котылуы, бәхетсезлектән У™Р№Р±У™С‚ РєУ©РЅРЅУ™СЂРіУ™ СЋР» табуы РёРґРµ – Р°ТЈР° хәзер бер генә РЅУ™СЂСЃУ™ – җан олылыгы гына РєРёСЂУ™Рє, хатынының бөтен ялгышларын гафу РёС‚У™СЂРіУ™, чын күңелдән гафу РёС‚У™СЂРіУ™ генә РєРёСЂУ™Рє, Т»У™Рј, РєТЇР· тимәсен, Фәрхетдин шул хурлыкка, шул чынлыкка әзер бугай… Шундый чын миһербан белән әйтелгән беренче СЃТЇР·Рµ шулдыр:

– Мирсәеттән качып? Алайса, көтик.

Р‘ТЇС‚У™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ артык РёРґРµ. Ничектер бугазны буып торган элмәк өзелде… Р»У™РєРёРЅ эшнең РЅРё белән бетәсен икесе РґУ™ ачык белми әле. Төрлесен РєУ©С‚У™СЂРіУ™ мөмкин… РЎРѕТЈРіС‹ СЃТЇР·РЅРµ әйтерсең Мирсәет алып кайтырга тиеш. Ярый әле вакыт РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ оста табиб – яраларны сыйпап СѓР·Р° тора, югыйсә Р±Сѓ РёСЂ белән хатын С‚У™РјСѓРі РґРёРіУ™РЅРЅУ™РЅ РґУ™ РјРµТЈ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ каһәрлерәк шушы хәлдән ничек чыгарлар РёРґРµ РёРєУ™РЅ? У? менә вакыт коткарды – Мирсәетне, ниһаять, кайтарды. Мирсәет, билгеле РёРЅРґРµ, кергәндә ТЇРє хәлне аңлаган Т»У™Рј Р№У©Р·Рµ ТЇР·РіУ™СЂРіУ™РЅ РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ СѓР» Фәрхетдин РґУ™, Көлемсәр РґУ™ көткәнгә караганда юашрак кыланды. У?йтерсең СЃТЇР· өчен генә У™Р№С‚ТЇРµ:

– Көлемсәр, нишләвең? – диде.

Моннан ары булганны күз алдына китерү кыен түгел: башта – сүзсезлек, аннан соң Көлемсәр күзләреннән ихтыярсыз тәгәрәгән күз яшьләре, аннан соң күз яшьләреннән ачырак сүзләре:

– Без күрәсен әллә кем күрмәс, Мирсәет, тәкъдир шундыйдыр, ачуланма. – «Китәм» димәде, ләкин аңлашылды.

– Беркая китмисең! – Чынлап, җибәрәсе килми бит!

Шуны аңласа да, Көлемсәр кузгалды:

– Мин балаларымның урын-җирен алам инде…

Бүтән бер сүз әйтмичә, урыныннан купмыйча, катты да калды Мирсәет. Көлемсәр шуны гына аңлап бетермәде – артык сызланудан шулай аптырап калдымы ул, әллә, киресенчә, инде бәладән котылырга риза булуданмы… Монысын әйтү мөмкин түгел, ә менә дүрт кешелек гаилә, кыңгырау чыңлата-чыңлата, тыныч бәхетләр иленә кайтуына ышанып, сәфәр китте.



Бу көннәрдә үзенең ниләр уйлаганын һәм кичергәнен беркемгә дә сөйләмичә, Көлемсәр һаман кабатлар иде: «Тәкъдир шундыйдыр инде, без күрәсен бүтәннәр күрмәс».

Башта матур гына яшәп тә киткәннәр иде кебек, әмма беркөнне тәмам чырайдан язды Көлемсәр.

– Ул-бу юктыр бит? – дип сорадым мин.

– Бар шул, Сөембикә апа, бар, – диде Көлемсәр.

– Ни бар?

– Фәрхетдин… туачак сабыйны күпсенә, юк итәргә куша.

– Белгән иде, дисең түгелме соң?

– Белсә дә… юк итәргә куша. Нишлим икән?

– Белмим шул, Көлемсәр. Уйлашырга, киңәшергә кирәк инде.

– У?Р№С‚ турысын гына, юатма: беттем Р±РёС‚ РјРёРЅ, беттем!

– Көлемсәр, алай ярамый, тынычлан, борчылма, җае килеп чыгар, менә күрерсең. Барысы да рәтләнер. Җан биргәнгә юнен дә бирер. Җитәр, елама.

«Елама» дип киңәш бирү ансат ул кешегә. Минем дә киңәшем файдасыз: һаман елый Көлемсәр, көн-төн елый. Ярдәм итәр идем – булдыра алмыйм. Кешеләргә дә әйтә алмыйбыз – сер… Күкрәк түрендә йөрәк тибеше инде сизелеп торган, күпмедер вакыттан соң дөньяга килүе ихтимал булган бала – артык…

Күрше-тирә авылларда йөреп кайткач, беркөнне кич белән кердем дә Көлемсәргә болай дидем:

– Р?СЂС‚У™РіУ™ кичкә РєРёР»У™ инде… ышанычлы кеше.

– Кит аннан, Сөембикә апа! – Бу сүзне, кинәт әйтелгәнгәме, сөенү төслерәк ишеттем мин.

– У?Р№Рµ, Р±РёРє булган акушерка… Р’У™РіСЉРґУ™ Р±РёСЂРґРµ, СЃУ©Р№Р»У™РЅРјУ™СЃРєУ™ РґУ™, эшләргә РґУ™.

– Мин алай булдыра алмыйм, Сөембикә апа.

– Ничек?

– Күрәләтә… Кеше үтерү.

– Куйчәле! Синнән генә калганмы?!

– Калмаса да…

– Җүләрләнмә, Көлемсәр. Бу бит инде бердәнбер чара. Тагын нишләргә мөмкин?

– Нишләргә дә мөмкин түгел.

– Шулай булгач?

– Мин алай да булдыра алмыйм. Мин аның гомерен үзем чикли алмыйм, лутчы минеке чикләнсен. Аныкы түгел. Ул яшәргә тиеш. – Бу сүзләрне шулкадәр өзгәләнеп әйтте Көлемсәр, аптырадым да калдым.

– Белмим инде, җаным. Мин бәладән котылу җаен тапкан кебек булдымые. Ярдәм итмәкче булдымые.

– Сиңа Р±РёРє Р·СѓСЂ СЂУ™С…РјУ™С‚ РёРЅРґРµ, Сөембикә апа, СЂУ™С…РјУ™С‚. У?РјРјР° РґУ™ булмый, ачуланма.

– Тапкансың сүз! Син үзең ачуланма.

– Рәхмәт!.. Ни язган, шул булыр. Без күрәсен кеше күрмәс.

Бүтән бер сүз дә әйтә алмадым – әйтеп бетергесез катгыйлыгы белән телсез калдырды мине Көлемсәр. Көннәр буе, айлар буе аптырап иза чиктем. Дөресен генә әйтсәм, бу сүзләре белән ул минем күңелдә әллә нинди соклану, горурлану кебек хисләр уятты. «Ул яшәргә тиеш, мин яшәмәсәм дә, ул яшәргә тиеш!» Болар һәр ана тарафыннан әйтелә торган таныш сүзләр бугай. Үзем дә шулай дияр идем. Тик… Көлемсәр кызганыч. Ни булыр икән?..

Аннары ни булганын Сөембикә апасы сөйли алмый, ә башка кем дә белми. Шулай да Тәбрик ишетә…



Балакай!

Р”У©РЅСЊСЏ СЃРёРЅРµ РєСѓР» чабып, С‚У™Р±СЂРёРєР»У™Рї каршыламады. РўСѓРґС‹ТЈ, Р»У™РєРёРЅ кешеләр арасында СЃРёРЅРµТЈ ТЇР· урының СЋРє. Нишлисең… У?РјРјР° СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈРЅРµТЈ кеше икәнлегеңне РєТЇСЂ СЃУ™С‚ – ТЇР· урыныңны даулап ал. Чын егетләр мәйданга шулай гына РєРёР»У™. Ата-баба СЃТЇР·Р»У™СЂРµ Р±Сѓ, яратып әйтелә торган. РЎТЇР·Р»У™СЂ генә түгел, СЃРёТЈР° калган РёТЈ олы мирас Т»У™Рј васыять С‚У™ шулдыр, бала, уйлап кара Т»У™Рј ТЇР·РµТЈ С…У™Р» ит…



Син тугач, Фәрхетдин атна буе өйгә кайтмады. Ник икәне, нәрсә уйлап йөргәне кайткач ук аяк тибеп кычкыруыннан аңлашылды:

– Себерке, РєТЇСЂУ™СЃРµ булмыйм балаңны, теләсәң кая РєСѓР№! Р?кенче кайтуыма күренсә, кара аны…

Ана кеше үз колагына үзе ышанмады:

– Юкны сөйләп тормачы, үзең риза булып алып кайттың лабаса!

– Аны табарга кем мәҗбүр итте сине? Кем үтенеп сорады? Аны дөньяга китермәгәннән кем җәфа чигәр иде дисең?

– Мин аны тудырмаска вәгъдә биреп кайтмадым монда, Фәрхетдин, хәтерлисеңме, үзең бүтәнчәрәк сөйли идең, шуңа күрә генә кайттым, сиңа ышанып, балалар хакына, узган көннәр хакына дип кенә. Үзең дә бик яхшы хәтерлисең син боларны.

– У? РјРёРЅ РЅРёРЅРґРё ант бирдем? Бирмәдем бернинди ант та!

Менә шулай үзгәрде дә куйды Фәрхетдин үзе дә, өйдәге тормыш та. «Ник болай?» дип сорасаң, мәгънәсен ул үзе дә әйтә алмаган булыр иде, билгеле. Яшермик, гаебен артык зурайтмыйк – ул үзе дә матур һәм тату тормышка сусаган, әмма бүтәнчә булдыра алмый иде. Аның бөтен тырышлыгы, бөтен нияте гел яхшыда, ләкин үзе дә теләмәстән гел яманлык кыла… Шундый бәләкәй кеше булып калуында ул үзе гаеплеме, түгелме – билгесез!

– Мин белмәдем болай авыр буласын, алдагысын чамалый алмаганмын. Аң бул, урап кайтуыма тавышы ишетелсә, үзеңә дә, балаңа да көн көтмә, ишетсен колагың!

Үги әти акырынып туйгач, тагын атна-ун көн олагып йөрде. Күрше авылларга өй эшләп йөрү гадәте шуннан башланды…

Кайтып керсә, баланы харап итәр дип, Көлемсәр сабыйны, бәләкәй арбага салып, бакчага, менә шушы яшь имән төбенә чыгара иде…




Көлемсәр тавышы


Балакаем! Р™У©СЂУ™Рє җимешем! РќРёРЅРґРё хәлгә куйдым Р±РёС‚ РјРёРЅ СЃРёРЅРµ! Р У™РЅТ—Рё РґУ™ белмисең, кулыма килеп торасың, елмайгандай итеп карыйсың, ниндидер авазлар чыгарасың. Таныйсың, У™РЅРєУ™ТЈ килгән, СЏРЅУ™СЃРµ! РђРЅР°! РќРёРЅРґРё ана РјРёРЅ! У?ле СЂУ™РЅТ—Рё белмәсәң РґУ™, бераздан, Р°ТЈ керә башлагач, тиешлесен әйтерсең әле РјРёТЈР°. У?йтерсең… У? РјРёРЅ, РёСЃУ™РЅ булсам, түзәрмен, У™РЅРёРµТЈРЅРµТЈ битенә төкерсәң дә… түзәрмен. Шулай тиеш С‚У™ булыр. Балам! Балакаем! Ярый әле елак түгелсең. Р§ТЇРїСЂУ™РєР»У™СЂРµТЈРЅРµ алыштырганда РґР°, ялгызың гына калгач та Р±РёРє еламыйсың. Туганда СѓРє аңлы малай булып тудың Р±РёС‚ – күршеләр колагына чалынмаска РґР° Р±РёРє С€У™Рї, Фәрхетдин ишетмәскә дә… Ялгыш РєРёР»У™ генә күрмәсен РёРЅРґРµ. УЁР№ тирәсен У™Р№Р»У™РЅРјРёС‡У™ калмас, шул чакта тавышыңны чыгара РєТЇСЂРјУ™. Кара аны, белдеңме? РўСѓР№СЂР° белән Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ сабаклары арасында тыныч кына СЏС‚. Озак тормам, Р№У©СЂУ™Рє җимешем, тагын килермен.

Өйдә чәй өлгергән, самавыр шәп ат кебек ярсып пошкырып утыра. Атларның чыннары да, кыңгырау чыңлатканнары да безне ерак алып китә алмады инде… Алып китә алмады…

Сүзсез генә өстәлгә чәйнек-чынаяклар, самавыр китереп куям. Менә шулай – яңадан башланган тормыш тагын сүтелә…

РљУ©РЅ үтте, РєРёС‡ җитте – С‚У©РЅРіУ™ баланы йокларга алып керим РґРёРіУ™РЅРґУ™, Фәрхетдин кайтып керде. Бер СЃТЇР· әйтми, Р»У™РєРёРЅ колагыма әллә РЅРёРЅРґРё коточкыч СЃТЇР·Р»У™СЂРµ ишетелә, У™ шуларның РґР° барысын җиңеп – РўУ™Р±СЂРёРє тавышы… У?Р№Рµ, исемен өмет белән РўУ™Р±СЂРёРє РґРёРї кушсам РґР°, РґУ©РЅСЊСЏ аны С‚У™Р±СЂРёРєР»У™Рї каршы алмады.

Ниһаять, йоклап китте Фәрхетдин. У? РјРёРЅ – балам янына. РўУ©РЅРЅРµ РёРєРµ арада йөреп уздырдым. Р?РЅРґРµ менә тәүлек С‚У™ үтте, икенче РєУ©РЅ караңгылык белән күмелде. Р?кенче РєУ©РЅ, өченче, дүртенче…

РќРёРє кайттың шул җанвар янына, РґРёРї, Сөембикә апа кабат-кабат үзәгемне У©Р·У™. Нишли ала идем СЃРѕТЈ – Мирсәет белән бервакыт барыбер аерылышырга туры РєРёР»У™С‡У™Рє РёРґРµ. Бүген чынлап яратса РґР°, РёСЂС‚У™РіУ™ үкенәчәге РєУ©РЅ кебек ачык, РёРєРµ балалы хатынга яшьлегемне корбан иттем, РґРёРї Р°Т» орачагы, кешеләрдән кимсенәчәге хәзер ТЇРє сизелә башлаган РёРґРµ Р±РёС‚. РђРЅС‹ чынлап та озак Р±У™Р№Р»У™Рї тоту әхлакка хилаф СЌС€ булмас идемени? Юк, РјРёРЅ андый корбанга мохтаҗ түгел, минем аркада кемнеңдер кимсенүе минем өчен үлемнән РґУ™ яманрак. Фәрхетдин РґУ™ Р±РёРє кызганыч РёРґРµ. РњРёРЅ кайтмасам, чынлап та харап булачак, теләсә кайда, иясез мал шикелле, У™Т—У™Р» СЌР·Р»У™Рї Р№У©СЂРёСЏС‡У™Рє кеше РёРґРµ. Балаларымның ТЇРіРё ата белән яшәүләренә караганда, бер генә тапкыр чын күңелдән В«У?ти!В» РґРёРї эндәшүләрен артыграк РєТЇСЂРјУ™СЃУ™Рј, бәлки, кайтырга тиз генә ризалашмаган РґР° булыр идем.

Тик менә бер генә нәрсәдә ялгыштым. Мирсәетнең суына башлавын сизсәм дә, болай ук тиз читләшәсе башыма килмәгән иде. Нинди хәлдә калуым белән кызыксынып кына да карамады, яңадан үзенә чакырсын димим, һич югы, сүзе белән, сүзсез генә булса да, бары тик миһербанлы күзләре белән карап кына торса да, ярдәм итәргә димим, хәлемне генә белергә тырышса да, бик җиткән иде. Ничек түзә, ничек түзә ала кеше! Ялгыштым шул, ялгыштым…

Җәйге көннең гадәте шул – яңгырсыз булмый, бигрәк тә июль яңгыры куәтле. Көн буе җилләде-җилләде дә, караңгы төшә башлаганда, чиләкләп коярга кереште. Өй эчендә идем, тәрәзәләр шапылдап ябылды. Яшен яшьнәп, коточкыч чатырдау белән күк гөмбәзе – шундый зур пыяла чәлпәрәмә килеп кырылып төште. Калганын хәтерләмим диярлек, томан аша гына күргән һәм ишеткәндәй тоям. Мин чарылдап кычкырып җибәргәч, өйдәгеләр берни аңламыйча каттылар да калдылар. «Ни булды да ни булды?»

Һушыма килсәм – караватта ятам. Уянгач, Р№У©СЂУ™Рє авыртуы тагын РґР° ныграк РєУ©С‡У™Р№РґРµ РґУ™ үземне үзем белештермәстән үксергә керештем. РљТЇРїРјРµ елаганмындыр, бервакыт ишегалдыннан тавыш ишетелде… РўУ™Р±СЂРёРє тавышы!.. РЈР» РґР° ТЇРєСЃРё, СѓР» РґР° У©Р·РіУ™Р»У™РЅУ™. Балакаем! Нишләп РјРѕРЅРґР° Р±РёРє якында СЃРѕТЈ әле СЃРёРЅРµТЈ тавышың? У?ллә РјРёТЈР° гына шулай тоеламы? У?ллә РјРёРЅ акылдан язаммы?

Юк, бәхетсезлегемә каршы, акылымда икәнмен. У?РЅУ™ ишек ачылды РґР°, кулына РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµ тоткан Сөембикә апа күренде:

– Баланың гаебе юк, ул интегергә тиеш түгел, – диде дә, кемгәдер ачуланып, – әлбәттә, әлбәттә, миңа инде! – ачыргаланып кычкыргач, баланы кулыма тоттырды.

Алдым баламны. РЈР» тыпырчынып тәнемә орынгач, бөтен РіУ™ТЇРґУ™РјУ™ ниндидер илаһи тынычлык йөгерде. Кочакладым баламны. Торып бастым РґР°, җансыз кеше шикелле, РЅУ™РєСЉ У©Р№РЅРµТЈ уртасында каттым РґР° калдым. Нишләргә кирәген аңларлык хәлдә түгелмен. Юк, чак кына ялгышам, шушылай баламны тоткан хәлдә, беркемнән курыкмыйча, РіРѕСЂСѓСЂ торырга кирәген тоям. Р”ТЇСЂС‚ яклап РґТЇСЂС‚ кеше РјРёТЈР° карап шаккаткан: күзләрендә —курку, каушау, аптырау, аңларга тырышу гаҗизлеге. Р”ТЇСЂС‚ кеше берьюлы телсез, өнсез калды. У? минем РєРёРЅУ™С‚ телем ачылды, горурлыгым кайтты:

– Бу минем балам! – дидем. У?йтерсең каршымдагы РіР°Т—РёР· РєТЇР·Р»У™СЂ РјРёРЅРЅУ™РЅ РЅУ™РєСЉ менә шул хакта сорыйлар. – Бу минем балам!

У?йтерсең аны РјРёРЅРЅУ™РЅ тартып алмакчылар…




Бүгенге өстәмәләр


РљРёС‡ У™РЅРёРµТЈ белән шул хәлдә аерылыштык. Без чыгып киткәнче, тораташ сыман, тамчы РґР° кузгалмады. Р?СЂС‚У™РЅС‡У™Рє, РєУ©С‚ТЇ куганда очраштык – бөтенләй икенче кешегә әверелгән. Р™У©Р·Рµ шикәр төсле ап-ак, РєТЇР·Р»У™СЂРµ тып-тыныч, әйтерсең Р°ТЈР° Т—РёСЂРґУ™ берни РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјРё, әйтерсең бөтен РЅУ™СЂСЃУ™ җитеш… У?йтерсең берни РґУ™ булмаган, бернинди фаҗига РґУ™ СЋРє. РђРЅС‹ТЈ шундый РґР° куркыныч тынычлыгын РєТЇСЂРіУ™С‡, йөрәгем жу итеп китте.

– Хәлең ничек, Көлемсәр?

– У?Р№Р±У™С‚ алай.

– Нәрсә ди Фәрхетдин?

– Нәрсә дисен инде…

– Балага… ачуланамы?

– Сорама да инде син аны…

– Котырамы?

– Котыра шул. У?йтмәгән СЃТЇР·Рµ калмады.

– Нәрсә ди?

– Телем бармый әйтергә. Ярый инде.

– Көлемсәр!..

Борылып ишегалдына керәм дигән җиреннән капканы ачкан хәлдә тукталып калды әниең. Тик бер сүз дә эндәшмәде, баягы моңсу күзләрен мөлдерәтеп карады гына.

– Бәйләнә торган булса, берәр җаен табарга кирәк, Көлемсәр.

– Хәзер җай кирәкми, Сөембикә апа, бернинди дә җай кирәкми. – Һәм җавап та көтмичә кереп китте.

Көненә өч кереп, хәлен көненә өч тапкыр сорашам. Җавап бирә бирүен дә, тик һаман күңеле төшенке:

– Баламны тартып алырлар төсле тоелган РёРґРµ. У? СѓР» беркемгә РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјРё икән…

– Алай димә, Көлемсәр, беребездән дә артык түгел ул безнең.

– Р?лендә артык булмаса РґР°, өендә артык дигәндәй…

Шулвакыт, дөбер-шатыр килеп, Фәрхетдин кайтып керде. Бер уйласаң, гаҗәп тә: өендә шушы хәтле усал, холыксыз адәм сугышта бигүк батырлык күрсәтә алмаган, диләр. Күзләрендәге зәһәрне күрсәң, гүяки бөтен дөнья агуын эченә җыйган.

– Себеркеләр! – диде ул безгә карарга да җирәнгән кыяфәт белән. – Күңеллеме?

Р?РєРµ сүзеннән бер РјУ™РіСЉРЅУ™ чыгара алмыйча, башыбызга суккандай өнсез калдык. У? СѓР» С‚У™СЂУ™Р·У™ башыннан әллә РЅРё СЌР·Р»У™Рї тапты РґР° чыгып барышлый тагын РґР° явызрак итеп үкерде:

– Кәнтәйләр!

Р?РЅРґРµ минем чыдар У™РјУ™Р» калмады: сикереп С‚У™ тордым, барып та төкердем битенә, лач итеп.

– Җан көеге, адәм гарьлеге! Р?СЂ булып Р№У©СЂРёСЃРµТЈ тагын, хатыннар хәтле РґУ™ РјРё СЋРє ТЇР·РµТЈРґУ™. Миңгерәү, аңгыра, булдыксыз! РўС„ТЇ!..

Тиз генә эскәмия күтәреп алды да бу миңа кизәнде:

– Чыгып сыз хәзер үк өемнән, ну!..

Көлемсәр чарылдап кычкырып җибәрде:

– Ай, Сөембикә апа! Җаным!..

У? Фәрхетдин, СЌСЃРєУ™РјРёСЏРЅРµ С‚ТЇС€У™РјРіУ™ терәп тоткан хәлдә:

– Карт себерке! Син кавыштырган ул этләрне, син! Син, карт эт! – дип үкерде.

Бәхеткә каршы, өстәлдә тәлинкә бар икән – ал да тондыр шуның белән моның җирәнгеч битенә – коелды да төште тәлинкә дуңгыз битеннән, челпәрәмә килеп. Түшәмгә терәлгән эскәмиясе дә дөбердәп идәнгә төште. Хатыннардан мондыйны ук күреп өйрәнмәгәнгә, үзе дә каккан казыктай сураеп калды. Хәлнең ничек бетәрен Көлемсәр генә аңларлык булып чыкты.

– Ай, Сөембикә апа, чыгып кач, кач! – дип кычкырды ул, ачыргаланып.

Мин курыкмыйм. Куркудан узган чөнки.

– Качармын мин аңа! – Бу сүзләр инде Фәрхетдин миңа бәргәли, суккалый башлагач һәм үзем дә аның белән бугазлаша башлагач әйтелде: – Качармын мин аңа, юньсезгә, черек җанга!.. Ай, үтерә, үтерә! – Үзем шулай акырам, үзем тегенең аягына ябышам.

Тарткалаша торгач, минем күлмәк умырылып чыкты. Шуның ачуыннан аның гимнастёрка якасыннан эләктереп тарткан идем, аныкы да ертылды. Тагын бераз тарткалашкач, җайсыз килеп, тезләремә чүктем. Ул минем өскә ауды да икебез дә идәнгә егылдык. Шул килеш тә куллары белән бугазыма ябышмакчы идеме – белмим, тик баш бармагы авызыма эләкте дә бик җай килде – тиз генә тартып алырга һәм өстемнән сикереп торырга мәҗбүр булды бәдбәхет… Бармагыннан кан ага…

– Хатыннар белән генә сугышмасаң шул, ант бозган, әшәке, булдыксыз җан! Үзең ялынып, зар елап алып кайттың бит! – Сикереп торып, тагын өстенә ташланмакчы идем, кинәт ирләрчә кискен итеп җикерде бу:

– Җитте! Җитте сиңа!..

Мин чынлап та ирләр тавышы ишеткәч туктадым. Ул да, акылга килгәндәй, бая үзе күтәргән эскәмияне аякларына бастырып утырды:

– Мин гаепле, сез түгел… булды.

Чынлап әйттеме-юкмы – белерлек түгел иде. Сүзсез калдык. Бәлки, өй тынычланыр да иде. Бала үкси икән. Көлемсәр аны күкрәгенә кысып тирбәтә:

– Йә, балакаем, курыкма, берни дә юк. Туктадылар инде – акылга килделәр. Җитәр, йөрәк җимешем, булды, бетте.

– Битеңне юып кер, – дидем мин Фәрхетдингә.

Һәм ул, шулай ук ана боерыгын тыңлаган малай төсле, зарсыз гына чыгып та китте. Маңгаеннан бөтен бите буйлап кан агып төшкән иде юньсезнең.

Фәрхетдин торып киткән эскәмиянең икенче башынарак утырып бераз сулу алгач һәм ярсынуым басыла төшкәч, Көлемсәр караватына утырдым.

– Сине дә кыйнадымы?

– Кыйнады шул, Сөембикә апа, бик каты кыйнады.

– Бит-күзеңдә болай күренми.

– Бөтен тәнем… кара янмаган җирем юк.

– Бәдбәхет! – Бераз сүзсез утыргач, тагын әйтми булдыра алмадым: – Шул катыншадан кыйнатып тормасаң!

– Мин алай сугыша белмим шул. Сине кыйный алмады.

– Үзеннән яман сугышырга РєРёСЂУ™Рє андый РёСЂ белән. РЁСѓРЅРґР° бернишли алмый СѓР». Р?кенче юлы беләрәк С‚У©С€У™.

– Миннән буламы инде?

– Йомшак шул син, Көлемсәр, йомшак.

– Анадан шулай тугач…

– У? СЃРёРЅ кыйнатма, ишетсен колагың. Котыра башласа, йөгер РґУ™ кер РјРёТЈР°.

– Ярый, Сөембикә апа, шулай эшләрмен.

– Ял ит, борчылма.

Ул шулай ятып калды.

Өй янындагы койма баганасына кагып куелган асылма комганда һаман юынып тора иде Фәрхетдин. Эндәшүемә дә борылып карамады – җәрәхәтен күрсәтергә оялды булса кирәк. Ләкин әйтәсен барыбер әйттем мин аңа:

– Чәнти бармагың белән дә чиртәсе булма Көлемсәргә, колагыңа киртләп куй. Башың ике булса гына кагыл.

– Янама, яме!

– Кереп җаныңны алып чыгармын, ишетсен колагың!

– Бик кадерле булса, ал да чык күршеңне – баласы белән бергә. Сыйдыр.

– Син юкта бик әйбәт тордылар, юклыгың сизелмәде. Бик теләсәң, чык та олак.

– Үз өемнән кумакчы буласыңмы?

– Тәбрик өе ул.

– Тәбрик? Үзе салгач аныкы булыр.

– Анасының өе – аныкы. Өй төпчекнеке була.

– Бирәм мин сезгә өй, тоттырырмын.

– Карарбыз, кем ни тоттырыр!..

Чыктым. Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ РєУ©С‚ТЇ куганы күренмәгәч (Фәрхетдин ТЇР·Рµ РєСѓРґС‹ сыер-сарыкларны), Көлемсәр янына йөгерә-атлый кердем. Һаман ятып тора. РљТЇСЂУ™Рј, тагы РґР° хәлсезләнгән.

– Тагы кыйнадымы?

– Юк та…

– Шуннан?

– Болай талый… эт кебек ырлап тик тора. Көн-төн. Һич тынгы юк.

– Хатын белән шулай яшәп булыр ди микән?

– Бу өйдә каласың килсә, балаңны теләсәң кая куй, ди. Көнгә егерме тапкыр карганып әйтә, мин торган өйдә бу балага урын юк, ди, эзе дә булмас, ди.

– Китмә, беркая китмә.

– Болай да яшәп булмый ич.

– Жай табарга кирәк.

– Белмим шул инде, берни уйламый баш.

Кинәт башка бер уй керде минем:

– Үз әтисенә илтсәк баланы?

– Ялгыз ир ничек бала карасын соң?

– Алайса, Көлемсәр, приютка бирик.

– Баланымы?

– Кемне булсын, бүтән…

– Белмим шул. Алай да түзә алмамын, саргаеп үләрмен.

Мондый уй аның да башына килгән булса кирәк, ләкин кабул итә алмаган, күрәсең.

– Вакытлыча биреп торыйк, Көлемсәр, бу ерткыч бераз тынычлангач, яңадан барып алырбыз.

– У?ллә инде… Ничек РґРёРї С‚У™ У™Р№С‚У™ алмыйм РёРЅРґРµ. Аталы-аналы баланы алмаслар РґР°.

– Алырлар, сельсоветта Рабига эшли ич…

– Бернәрсә дә әйтә алмыйм, Сөембикә апа. Үзең киңәш ит инде, җаным. Миннән булмый.

– Ярый, син карышма гына, бөтенесен рәтләрбез. Көймә, түз.

– Тырышып карармын, Сөембикә апа. Болай да көн юк шул.

– Мин тагын керермен, Рабига белән сөйләшкәч.

У? Рабига каршы килмәде – хәлне белеп тора Р±РёС‚. Юнәтеп Р±РёСЂРґРµ тиешле язуларын. РЁСѓР» рәвешле, атасы-анасы үлгән бала булып, РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыгып киттең. Казаннан ары Займище РґРёРіУ™РЅ бер станса бар РёРєУ™РЅ. РЁСѓР» тирәдәге урман арасына ТЇР· кулым белән илтеп тапшырдым. У?РЅРёРµТЈ, чиреннән терелә алмыйча, СЃРёРЅРµТЈ СЏРЅРіР° бара алмыйча РґР° калды. РљРёСЂРµ алып кайтыгыз, РґРёРї Р±РёРє ялынгач, Фәрхетдин киткән РёРґРµ – СЃРёРЅРµ «вафат РёРєУ™РЅВ» РґРёРї кайтып әйтте. Бу чакта Тугаш бабаң РґР° СЃРёРЅРµТЈ барлыкны белгән РёРґРµ РёРЅРґРµ, Фәрхетдингә ышанмыйча, ТЇР·Рµ РґУ™ барып килде, тик Р°ТЈР° РґР° шул СѓРє СЃТЇР·РЅРµ әйткәннәр.

– Р?С…, улым, улым, РјРёРЅ Р±РёС‚ анда СЃРёРЅРµ Закиров РґРёРіУ™РЅ фамилия белән сораштым, У™РЅРёРµТЈ РёСЃУ™ минем исем белән яздырган РёРєУ™РЅ, Тугашев РґРёРї. Закиров РґРёРіУ™РЅ бала чынлап та үлгән булгандыр РёРЅРґРµ. Мирсәет фамилиясендәге бала бөтенләй СЋРє РёРґРµ. Аллага шөкер, У™Р№Рµ, шунысына РґР° шөкер итик – РёСЃУ™РЅСЃРµТЈ РёС‡!



Тәбрикнең уе һәм карашы һаман бәрәңге җирендә иде. Күпмедер онытылып торгач, Сөембикә апасыннан:

– Бәрәңге ул чакта да әйбәт үскән идеме? – дип сорады.

– Бәрәңге, ни, үсә инде ул, балам. Хәзерге төсле үк иде.

– Мин шушы җирдә яттыммы инде?

– Нәкъ менә шушы төштә. Р?РєРµ тәгәрмәчле кечкенә арбада. Арбаның өстен келиюнке белән каплаган идек.

– Кайда хәзер ул арба?

– Таралып беткәндер инде, шул заманнан бирле ни, ничек торсын.

– Төнлә дә шушында куна идемме?

– Шушында шул, балакай, яңгыр яуганда да…

– Нишләп курыкмадым икән? – Солдат елмаеп куйды. Аннан күрмәкче – Сөембикә апасы да.

– Р? балакаем! Шушы хәтле Р·СѓСЂ булырсың РґРёРї РєТЇР· алдыма РґР° килмидер РёРґРµТЈ. – ТєУ™Рј СѓР» РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµТЈ аркасыннан сөеп РєСѓР№РґС‹. – У?РЅРёРµТЈ РёСЃУ™РЅ булса, У™Р№ шатланыр РёРґРµ! Үлмәс С‚У™ РёРґРµ. Чит кешеләр кулында РёСЃУ™РЅ калмас РґРёРї, СЃРёРЅРµТЈ кайгыңнан гына чирләде РґУ™, СЃРёРЅ вафат РёРєУ™РЅ РґРёРіУ™С‡, шул хәсрәттән генә үлде Р±РёС‚ СѓР».




Өченче бүлек



Бакча аша узып, аннары таллыклар аралап ике-өч адым киткәч, текә яр – Үләмә елгасы.

Баскыч буйлап төшсәң, елга уртасына таба РёРєРµ СЏРє ярдан РґР° икешәр калын тактадан басма сузылган. РќУ™РєСЉ уртада, пар такталар очрашкан РёТЈ тирән төштә, баганалар калкып тора. У? югарыдан СЃРёРЅРµ таллар күмә…

Йөрәгендә матурлык дигән изге тойгы йөрткән бер генә кеше дә бу төштән җиңел генә уза алмыйдыр. Менә шундый елга ул кечкенә Үләмә!

Су өстендә кавышкан таллары – яшел чатыр, әйтерсең су һәм яфраклар телендә генә сөйләргә мөмкин булган бик тә, бик тә кадерле серне ят күзләрдән саклар өчен шулай куе булып үскән алар. Су агымына тез тиңентен кергән япь-яшь үләннәр, башлары каралып өлгермәгән җикәннәр моны беләләр. Тыныч су чылтыравына кушылып, әллә кемнәрнең балачаклары, беренче гөнаһсыз талпынулары, ихтимал, кемнәрнеңдер мәңге яшь бәхетләре, сагышлары, фаҗигаләре хакында пышылдыйлардыр.

Кемнәр утырды икән моңарчы бу басмага, аякларын салындырып? Сикерешкән балыклар, тал астыннан, су буйлата шуышып кына барган үрдәкләр һәм казларны күзәтеп кемнәр утырды икән?

Т®Р»У™РјУ™!

Менә нинди гүзәл һәм серле икән бу Үләмә! Камышлар һәм таллар, зирек һәм өянкеләр әллә нинди хәбәрләр ишетеп, шуларны беркемгә дә сөйләмәскә вәгъдә биреп, шул серләре белән чак кына кыланчыкланып көлешәләр дә кайчакларда. Елтыр күзле җәнлек шикелле кача-кача ага тар инеш. Юк, җәнлек шикелле түгел, чая кыз төсле бугай ул. Шаянлыгы, чаялыгы белән алдый. Алдый да әйтеп аңлата алмаслык тын һәм төпсез сагышка китереп чумдыра…




Тәрәзәдән карасаң, ят тормыш


– Минем әти белән сөйләшәсем килә.

Сөембикә апасы җанланып куйды:

– У?Р№Рµ шул, Р±РёРє дөрес. РњРёРЅ Р°ТЈР° С…У™Р±У™СЂ Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ идем РёРЅРґРµ. Казанда РёРєУ™РЅ – терлек илтә киткәннәр. Р?РєРµ-У©С‡ РєУ©РЅРЅУ™РЅ кайтасы, РґРёР»У™СЂ. Килер СѓР», килми калмас, эчендә җаны булса…

– Фәрхетдин абый белән дә сөйләшер идем.

– Анысына да хәбәр иттек. Кыртапада гына. Кемгәдер өй эшли.

Шактый уйланып торгач, Тәбрик кинәт:

– У? У©Р№РЅРµ карап буламы? – РґРёРї сорады.

– У?Р№РґУ™, барып карыйк СЃРѕТЈ. Бикле тора СѓР». Тыштан гына карамасак…

– Тыштан булса да…

Ындыр сукмагы буйлап каралты ягына килделәр. УЁСЂ-СЏТЈР° такталардан коелган РєРѕР№РјР°, тап-таза Р±ТЇСЂУ™РЅУ™Р»У™СЂРґУ™РЅ салынган каралты-РєСѓСЂР°. У?Р№Р»У™РЅУ™-тирәдә җан РёСЏСЃРµ барлыгы сизелми – тып-тын. Сукмакларны чирәм баскан. УЁР№РґУ™, бөтен СЏРіС‹ китереп салынган таза Р№РѕСЂС‚ эчендә, шулай СѓРє җан У™СЃУ™СЂРµ СЋРє. Нидәндер куркып, ниндидер песи генә чормага чатырдап менеп китте. Хуҗасыз СЏС€У™Рї, кыргыйга У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ бугай. У? У©Р№ эчендә С‚У™СЂУ™Р·У™ яңакларындагы челтәрләр генә нәрсәдер сөйли башлар кебек – ана турында, гомернең башлануы турында.

– Матур өй. Чын архитектор бизәкләре. Кем эшләгән моны?

– Фәрхетдин үзе. Кулыннан килә анысы – яманларлык түгел. Борын-борын заманда ата-баба салган кебек итеп өйне ул гына сала белә.

– Бердәнбер кеше… – диде Тәбрик, сүзенә нинди дә булса мәгънә салмыйча гына.

Тик Сөембикә апасы үзенчә аңлады:

– Бердәнбер… Шундый сәер кеше инде ул – үзе оста, үзе явыз.

– Мин шушы өйдә тудыммы?

– Шушы өйдә.

– У? СѓР» СЏТЈР° Р±РёС‚. Бер РґУ™ искерми торган итеп С‚У™ сала беләме әллә?



– Сипләп салды ул аны, шушы төштә, нәкъ элекке төсле итеп.

Тәбрик тәрәзәдән карады:

– У?РЅРё караваты кайсы?

– Сул як почмакта… әнә… шул инде. Шул ук карават. Рәтләп җыелмаган гына тик.

– Анда кем йоклый хәзер?

– Фәрхетдин.

– Ничек йоклый ала икән бу караватта?

– У?Р№С‚У™ алмыйм анысын. Бер РґУ™ У™Р№С‚У™ алмыйм.

– Аңлашылмый шул, Сөембикә апа.

– Без синең әниең белән күршеләр генә түгел, туганнар кебек якын идек. Шуның хикмәтедер инде, әтисе Тугаш бабай ялгыз калгач, аны үзебезгә алдык. Кызының өенә бабасын Фәрхетдин якын да китермәде.

РўУ™Р±СЂРёРє У©Р№ эченнән күзен озак, Р±РёРє озак аера алмый торды. Апасы ашыктырмады – барысын РґР° СЃРёР·У™ Р±РёС‚. «Ничек елап Т—РёР±У™СЂРјРё әле» РґРёРї, аны жәлләп У©Р·РіУ™Р»У™РЅРґРµ. У? РўУ™Р±СЂРёРє күзләрендә авыр, Р»У™РєРёРЅ тыныч РјРѕТЈ.

Егет, тәрәзә яныннан киткәч, үлән баскан ишегалды буйлап йөренде дә тагын сорады:

– Ник явыз икән ул кеше?

– Белмим шул.

– Аңлашылмый. Миңа аны күреп сөйләшергә кирәк. Еракмы моннан Кыртапа?

– Җиде-сигез чакрым.

– Якын икән.

Шулай диде дә ул капка ягына атлады. Урамга чыккач, Сөембикә апасы аның кителеннән нәрсәдер йолкып алды:

– Тигәнәк ябышкан, – диде. – Кешесез бакчаның шул инде аның. – Һәм чүпне читкә ташлады.

– Мин сезнең өскә күтәрелгән эскәмияне күрмәдем, – диде Тәбрик, елмаерга тырышып, – урындыклар гына тора.

– Таралгандыр РёРЅРґРµ. У?ллә кайчан таралгандыр безгә күтәрелгән СЌСЃРєУ™РјРёСЏР»У™СЂ.

Шуннан СЃРѕТЈ икесе РґУ™ елмаешып кайтыр СЏРєРєР° атладылар. У?йтерсең хатирәләр аз вакытка гына кунак булып килгән РґУ™ РёРЅРґРµ Р±Сѓ тормышка, бүгенге РєУ©РЅРіУ™ РєТЇР»У™РіУ™ булып С‚У©С€У™СЂРіУ™ теләмичә, каядыр еракка киткән. У?йтерсең Т—РёСЂРґУ™ бары тик бәхет Т»У™Рј шатлыклы уйларга гына урын калган.

– Тәбрик абый, картлар кебек гел үткәннәр белән яшәмәгез әле. Караталда бүген кино була, барыйк әле шунда бергәләп. Менә дигән чибәр кызлар анда, менә дигән уңган егетләр – танышырсың, дуслар табарсың… Канатланып биерсең, җырларсың. Барыйк әле бүген Караталга.

– У?Р№РґУ™ соң… Китик, Р“У©Р»У™РЅРґУ™Рј.

Кино, танцы, җырлар, биюләр, шаян сүзләр һәм мут күзләр, яман хисне куып, күңелләрне күккә күтәрә.

РљУ©РЅ килдеме, кем РґУ™ булса аны С‡У™Р№РіУ™, ашка чакыра. Кыстатырга, бармый калырга ярамый РёРєУ™РЅ – йола, армиядән кайткан кешене чиратлашып бөтен авыл кунак РёС‚У™СЂРіУ™ тиеш! У?ле авылда РєТЇРїРјРµ У©Р№! РљУ©РЅ саен У©С‡ керсәң РґУ™ – бер ай РєРёСЂУ™Рє!

Шагыйрь әйткәндәй, РґУ©РЅСЊСЏ матур, РґУ©РЅСЊСЏ РєРёТЈ. У? шулай РґР°, У™ шулай да… ТєУ™СЂ СЏТЈР° РєУ©РЅ туды РёСЃУ™, чалт аяз РєТЇРєС‚У™ сарык тиресе хәтле генә бер болыт РєРѕСЏС€ турысына тап РєРёР»У™ РґУ™ бөтен Тау ягын күләгәли.

РљРёР»У™ СЏРІР°, РєРёР»У™ СЏРІР°,
Р?яләште бер болыт.

…Тәбрикнең кайту Т»У™Рј чакыру хәбәрен алгач, Фәрхетдин РґУ™, Мирсәет С‚У™ ашыгыч рәвештә килеп Т—РёС‚У™СЂР»У™СЂ РґРёРіУ™РЅ өмет акланмады. Бер РєУ©РЅ көттеләр, РёРєРµ РєУ©РЅ, У©С‡ РєУ©РЅ көттеләр – СЋРє, күренмәделәр. У? РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµТЈ РєТЇСЂУ™СЃРµ РєРёР»У™ – туган әтисен табу ышанычыннан Р±РёРіСЂУ™Рє, ничектер, аларны РєТЇСЂРіУ™С‡, әнисен РґУ™ табар төсле тоела. РљТЇРїС‚У™РЅ вафат әнисенең күпмедер өлеше генә булса РґР° шул кешеләр янында СЏС€У™Рї ятадыр кебек Т»У™Рј аны сорап алырга мөмкиндер шикелле. Алай гына РґР° түгел, сораганны РґР° көтмәстән ТЇР·Р»У™СЂРµ Р±ТЇР»У™Рє РёС‚У™СЂР»У™СЂ төсле… Р›У™РєРёРЅ менә күренмиләр, РўУ™Р±СЂРёРєРєУ™ әнисен кайтарып бирәселәре килмидер РёРЅРґРµ. РўРёРє СѓР» аны барыбер алачак. РќРёРіУ™ РґРёСЃУ™ТЈ, беренче чиратта ана – баланыкы…

Бишенче РєУ©РЅРЅРµ Мирсәетнең Казаннан кайтканлыгы Т»У™Рј Фәрхетдиннең һаман РґР° Кыртапада икәнлеге билгеле булгач, солдат, уйлап та тормастан, Кыртапага ТЇР·Рµ барып кайтырга карар кылды. В«У? әти, билгеле, ТЇР·Рµ РєРёР»У™С‡У™Рє!В»

Юл башын гына булса да күрсәтим дип, Тугаш карт аны озата барды. Төп максатының күрше авылларга Чабыр буласын хәбәр итү икәнен ул ни өчендер белгертеп тормады.

– У?Р№РґУ™, балам, турырак юлдан чыгарыйм әле ТЇР·РµТЈРЅРµ. Урау булса РґР°, СЋР» яхшы, РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂ диюен РґУ™. Юл РґР° туры булса, ишшү РґУ™ С€У™Р±СЂУ™Рє, ишшү РґУ™ мәслихәтрәк. У?Р№РґУ™, улым, РґУ©РЅСЊСЏ күрсәтеп кайтыйм әле.

Ямь-яшел киң урам буйлап бераз киткәч, икенче урам манарасыз мәчет яныннан уза икән. Мәчет буендагы кое тирәсендә хатын-кыз җыелышкан да нәрсәдәндер зарланышып тора.

– Нишләп аптырашта калдыгыз болай?

– Менә суыбызның С‚У™РјРµ китте. У?ллә нишләде. Төбен чистартып булмасмы РґРёРї җыелдык РёРµ.

– Соң, кем рөхсәт бирми?

– Суын чыгарып бетердек инде дә, хәзер төбенә төшәргә йөрәк җитми.

– Хатын-кыз эшеме РёРЅРґРµ Р±Сѓ? Р?рләрегез төшсен.

– У?йтмәдек шул әле.

Озак уйлап тормастан, Тәбрик кое чыгырындагы чылбырны карарга кереште:

– Чылбыры нык күренә болай… Агачы тотар микән? – Аның ниятен хатыннарга бабай төшендергән арада, кителен салып ыргытты да, чиләкле чылбырны каты гына эләктереп, кое бурасына менеп тә утырды. – Акыртын гына әйләндерсеннәр.

Бабай аның сүзләрен хатыннарга:

– Крути тихонька, – дип тәрҗемә итте.

Кулы белән ишарә ясагангамы, болаймы, русча диярлек әйтелсә дә, аңладылар тагы.

У?кренләп, чыгырны көйле генә әйләндерә башладылар. У? Р±РёС€-СѓРЅ минуттан СЃРѕТЈ РєРѕРµ төбеннән РўУ™Р±СЂРёРє тавышы ишетелде:

– Алыгыз чиләкне.

Ләм тулы чиләкне тартып чыгарсалар – анда коточкыч нәмәрсә…

– Ай, ни бу! Ай! – диештеләр хатыннар, чыр-чу килеп. – Нинди су эчкәнбез! Ай!

– Түгегез чиләкне!

Чиләктә ниндидер үләксә, әллә мәче, әллә куян…

Кое төбеннән тагы боерык:

– Анысын соңыннан тикшерерсез, тагын төшерегез бауны.

– Ай-һай! Кем ташлады икән? Үзе төшмәгәндер инде күрәләтә.

– Вәт юньсезләр, бауны төшерегез!

Бабай юкка җикеренде, билгеле, тиз арада бөтенесе рәтләнде. Алты-җиде чиләк ләм чыгарылгач, егет инде якты җир өстендә иде. Хатыннар, коега су җыелгач, тагын бер йөз чиләк су чыгарырга вәгъдә биреп, егеткә мең рәхмәтләр укып калдылар. Өч-дүрт адым атлагач, бабай аларга үз йомышын әйтте:

– Киләсе җомга көнне Бәки Чабыры – җыйнаулашып чыгыгыз, яме, оныта күрмәгез.

Карт Җәмәки авылына хәтле озата килде дә, бу авыл кешеләрен дә Чабырга чакыргач, кире Үзәнбайга борылды.

– Кыртапа кешеләренә Чабыр буласын әйтергә онытма, улым, – диде Тәбриккә.

– Онытмам, бабай.

Солдат кул болгады да ныклы адымнар белән ары китте.



Кыртапа тау астына урнашкан икән. Төньяктан искән иң әче җилләр тими үтәдер бу өйләргә…

Урамда очраган һәр кеше, иң якын танышына эндәшкән кебек, исәнләшеп үтә. Тик аларны Тәбрик аңлап кына бетерми. Бер карчык тукталып әллә ниләр сөйләп торды-торды да, соңыннан Тәбрик:

– Бик матур сүзләр әйттегез бугай, кызганыч, аңлый алмадым, – дигән иде, әби кул селтәде дә тагын нидер сөйләнә-сөйләнә китеп барды. Аңлап бетермәвеннән бераз кәефсезләнеп баргач, яшьрәк бер ирне туктатып, Фәрхетдин абзый эшли торган өйнең (йорт хуҗасының исемен аңа Сөембикә апа әйткән иде) кайда икәнлеген сорады да аннары уңгарак борылды. Тау тагын да эчкәрәк уелып кергән төштә яңа өй – шунда таба китте.

Капка шар ачык, ләкин ишегалдында җан әсәре күренми. Өр-яңа стеналар чыршы бүрәнәләрдән салынган. «Тау ягында чыршы урманнары күренми, каян алалар икән?»

РљРёРЅУ™С‚ бөтен С‚У™РЅРµ эсселе-суыклы булып китте РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµТЈ – У©Р№ эчендә кемдер шакылдый. Фәрхетдинме? Паспортта атасының исеме урынында торган кеше кем, РЅРёРЅРґРё РёРєУ™РЅ? У?ти диярлекме, әллә… Ничек СЃТЇР· башлап, ничек сөйләшергә? Кеше белән танышу, СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРЅРµТЈ мондый СѓРє кыен, җайсыз чагын беренче тапкыр тоя РўУ™Р±СЂРёРє. РќРё өчен РєРёР»ТЇРµ РєРёРЅУ™С‚ баштан СѓРє чыкты. РќРёРє СЃРѕТЈ әле? Ата булыр кешесен СЌР·Р»У™РїРјРµ, әллә әнисенең кем икәнен сорашыр өчен генәме? Юк, аның өчен генә түгел бугай. У? РЅРё өчен? Бәлки, РєРёСЂРµ китәргәдер? Юк шул, нихәтле ерак Т—РёСЂР»У™СЂ кайтып, нихәтле Т—РёСЂР»У™СЂ килеп РєТЇСЂРјРё РєРёС‚ТЇ әллә ничек сәер тоелыр…

Ярый әле шулвакыт, кеше килүен сизепме, ТЇР· йомышы беләнме, У©Р№РґУ™РЅ нечкә генә, озын бер егет чыкты. У? менә аның өчен чит кешегә башлап СЌРЅРґУ™С€ТЇ ишек ачып чыгу кебек ТЇРє гади РЅУ™СЂСЃУ™ РёРєУ™РЅ. РљТЇР·РіУ™ чалынуга, аптырап тормады, елмаеп та Т—РёР±У™СЂРґРµ:

– О, солдат! Отпускагамы, кайчан кайттың? – У?йтерсең алар РєТЇРїС‚У™РЅ таныш, фамилиясе, исеме генә түгел, бөтен тормыш юлы билгеле, алай гына РґР° түгел – якын РёРїС‚У™С€.

Тәбрик тә, авыз ачып калмыйча, егетнең фартлы гадилеген бик тиз эләктереп алды:

– Отпускага түгел, парень, бөтенләйгә дип тә әйтә алмыйм.

– Машина җитми шул шофёрларга. Менә миңа да юк. Машина көтә торгач, балтачы булып китәм инде.

– Ул да һөнәр.

– У?Р№С‚У™СЃРµ РґУ™ СЋРє. У?Р№РґУ™, кер, СЃРёРЅРµ РґУ™ У©Р№СЂУ™С‚У™Рј.

Ялындырмады Тәбрик – керде. Керде дә, өйдә бүтән кеше юклыгын күргәч, кемне эзләп килүен әйтте.

– У?, Фәрхетдин абзый?! Хәзер РєРёР»У™, кибеткә аракыга гына китте. Р­С‚ тышка чыкканчы кайтып Т—РёС‚У™, борын төбендә генә безнең кибет. РЈР» килгәнче шушыны гына кисеп алыйк әле, – РґРёРї, әлеге егет Т—РёРґРµ-сигез кат итеп тезелгән такта өстенә пычкыны РєСѓР№РґС‹. – У?Р№РґУ™, тарт.

Күпмедер кискәч, Тәбрик гаебе беләндер инде, такталар пычкыны кыса да башлады. Аларны алгарак шуыштырып, яңадан кисәргә керештеләр. Хәл җыярга тукталган арада, яңа танышы Тәбриккә комплиментлар яудырырга тотынды:

– Кыяфәтең стиляга төсле булса да, кулыңнан эш килә икән.

– Ничек стиляга?

– Ну, шәһәрчә дип әйтимме соң, алайса. Минем кебек түгел син, һич охшамаган.

– Алла сакласын, – дип шаярткан булды Тәбрик.

Ләкин әлеге егет, үзенә бирелгән беренче бәяне дөрес аңлап, иреннәрен кыса төште:

– Начар шул мин, сөйләшә белмәгәнрәкләрнең ипи шүрлегенә дә менеп төшә беләм.

– Молодец!..

У? егет, уйлап та тормастан:

– У? менә СЃРёРЅРЅУ™РЅ булмый андый РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ. У?ллә каян күренеп тора, бернинди егетлек СЋРє СЃРёРЅРґУ™. Тәрбияле бала СЃРёРЅ, – РґРёРї мыскылларга кереште.

Тәбрик исә, бәхәсләшүнең артык икәнен сизеп, шаяртуында булды:

– У? СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈ? Берәрсен кыйнаганың бармы?

Егет моңа горур кыяфәт белән:

– Берне түгел, өчне! – дип куйды.

– Өчне! Берүзең!

– Егет кеше шундый булырга тиеш.

– Батырлыгың өчен мактыйм. Нинди кешеләр иде соң алар?

– Ничек нинди кешеләр?

– Син кыйнаган кешеләрне әйтәм.

– Кем дип. Шул инде, өч карчык. Тәмләп чәй эчеп утыралар иде, мин сиңа әйтим, самавыр янында сайрашып. Ләчтит сатып ягъни.

– Сезнең өйдәме?

– Түгел шул. Мин, үз өебез дип, күршеләргә кайтып кергәнмен. Салган баш бит, үзең беләсең. Мин аларны бездә утыралар дип торам. Куа башлагач, берсе мич артына сыпырды, икенчесе – өстәл астына, өченчесе карават астына мүкәләде. Башта өстәл астындагысын өстерәп чыгардым. Аннан – карават астындагысын. Мич артындагысы үзе чыгып сызды. Шуннан соң иркенләп караватта аяк сузып йоклап киткәнмен.

Тәбрикнең күңеле чынлап та күтәрелде.

– Тәмле булгандыр йокы!

– Тәмен кем белгән, уянгач күңелсез булды.

– Кеше караватында йокы туйдыру кызык тоелмадымыни?

Егет авыр итеп көрсенде дә хикәясен очларга тырышты:

– Туймады шул йокы, туймады. Күрше Гарәфи, дус кеше бит инде, ботымнан сөйрәп төшергән дә урамга чыгарып ыргыткан.

Шулай сөйләшкән арада, капка СЏРє С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ сакал-мыек баскан бер кеше карады. РўУ™Р±СЂРёРє аны Р±РёРє тиз күреп алды Т»У™Рј секунд эчендә башына бернинди рөхсәтсез сәер СѓР№ килде. «Дезертир!В» Р?кенче секундта РєТЇР· карашлары СѓРє очрашты РґР°, СЏС‚ кеше РЅРё өчендер тиз генә СЋРєРєР° чыкты. «Фәрхетдин абзый!В» Өченче секундта, күңелдән ялт итеп шул СѓР№ үткәч, РўУ™Р±СЂРёРє эштән тукталды. Куллары хәрәкәтсез калды, хәтта СѓР№ РґР° тукталгандай тоелды. Менә кызык! Каян РєРёР»У™ шушы хәтле каушау? У?ллә РєСѓСЂРєСѓ СѓРєРјС‹? Кемнән? РќРёРє? Менә СѓР» ишекне ачар, керер…

Егет Тәбрикне хәл җыярга туктаган дип белде, ахрысы. Танылып өлгергән беркатлылыгы белән тагын боерды:

– Тарт, әйдә, аз калды инде.

– Фәрхетдин абзый кайтты, – диде Тәбрик тәмам күңелсезләнгән кыяфәт белән. Гүяки бу очрашу аның өчен көтелмәгән хәл, гүяки ул аны үзе эзләп килмәгән…

– Кайда соң ул?

– Р?шеккә таба китте.

Көттеләр-көттеләр – ишек ачылмады, аяк тавышлары да ишетелмәде. Аптырагач, ишегалдыннан егет үзе карап керде:

– Юк бер кеше дә.

– Кергән иде инде.

– Шулай тоелган гынадыр.

– Менә инде, үз күзләрем белән күрдем.

Шулай тәгаен әйтсә РґУ™, РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµТЈ күңелендә тагы аңлаешсыз фаразлар бутала башлады: В«У?ллә чынлап та РєТЇР·РіУ™ генә күрендеме? РљРёРј РґРёРіУ™РЅРґУ™ бер-РёРєРµ атна кырылмаган сакал-мыек, нидәндер курыккан елтыр күзләр… РќРёРґУ™РЅ РєСѓСЂРєР° Р±Сѓ РєТЇР·Р»У™СЂ? У? Р±РёС‚ моңарчы Р±Сѓ кешене усал адәм РґРёРї сөйләделәр! РќРёРЅРґРё усаллык Т»У™Рј РЅРёРЅРґРё куркаклык? У?ллә РјРёРЅ үзем генә уйлап чыгардыммы? У?ллә СѓР» усаллык белән куркаклык РґУ©РЅСЊСЏРґР° СЋРєРјС‹? РђС…, булмаса! У?РіУ™СЂ булмаса, ихтимал, У™Р№Рµ, Р±РёРє ихтимал, минем У™РЅРё РґУ™ РёСЃУ™РЅ СЏС€У™СЂ, РјРёРЅ РґУ™ болай Т»РёС‡ кирәксез кеше артыннан Р№У©СЂРјУ™РіУ™РЅ булыр идем».

– Бүтән кеше булгандыр ул, керер иде.

– У?Р№С‚ТЇРµ кыен.

Көттеләр-көттеләр – тагы юк. Ахырда егет, тиргәнеп:

– Аракыны качып эчмәсен тагы, паразит! – дип, пычкыны ыргытты.

– Шундыйрак кешеме?

– Белеп бетермәссең кешене. Менә, паразит, качты, яртыны алып шылды. Үзәнбайга ук киткәндер әле. Куа киттекме?

– Бар, син үзең генә караштырып кил. Үзәнбай ерак бит, анда ук качмагандыр әле.

– Карт бүре!.. Тотсам, җиде кат тиресен салдырам мин аның, – дип сүгенә-сүгенә чыгып та китте егет.

Р?РґУ™РЅРґУ™ – такталардан ясалган сурәтләр, Р±Сѓ якларда бары тик Фәрхетдин генә ясый белгән С‚У™СЂУ™Р·У™ яңаклары. Ничек усаллыкта даны чыккан кеше шундый матур Р±РёР·У™РєР»У™СЂ ясый белә РёРєУ™РЅ? Пушкинның, даһилык Т»У™Рј явызлык – килешми торган РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ, РґРёСЋРµ ялгышмы РёРєУ™РЅ әллә? УЁР№РґУ™РЅ У©Р№РіУ™, авылдан авылга Р№У©СЂСЃУ™ТЈ, РєТЇСЂРјРё калмыйсың – көлеп, елмаеп тора тәрәзәләр… Күбесен шул кеше ясаган. У? үзе… У? ТЇР·Рµ РЅРёРє әле беренче карашта СѓРє куркак тоелды? Аңламассың, һични аңлый алмассың.

Шулай, өйне генә кара: аның эчендә көндез дә кояш иде, хәзер дә, көн кичкә таба авышкач та кояш… Кичке кояш булса да, аның да шушылай елмаеп торуы хәерлерәк бит. Буш өй эче яктылык белән тулгач, ямьсез дә тоелмый – җылылык, яктылык җәен дә кадерле… Менә монда беркем дә юк – йомычкалар аунап ята, сагыз исе аңкып торган бүлмә такталары кемнәргәдер рәхәт һәм тыныч бәхет вәгъдә итә. Ләкин хәзергә монда бушлык, җансызлык… Шул җансызлыкта көннәр буе эшли торган кеше – Фәрхетдин абзый. Кая качты соң әле ул?

Уйларны сискәндереп, баягы егет дөбердәп керде: кош тоткан диярсең. Кулында – ачылмаган ярты.

– Эчмәгән, карт алай ук юньсез булып чыкмады.

– Молодец!

Тәбрик бу сүзнең кемгә төбәп әйтелгәнен үзе дә әйтә алмас иде. Шул сүзнең кирәксез икәнен абайлап сорап куйды:

– Кайда соң ул?

– Теге тыкрыкта, бүрәнә өстендә утыра.

– Монда килмимени?

– Киләсе килми. Р­С‡У™ торыгыз, РґРё. Т®Р· өлешен калдырырга кушты. У?Р№РґУ™, У©С‡ борынга У™Р№Р±У™С‚ кенә була СѓР».

– Юк, мин аның янына барам әле, – дип, Тәбрик ишек бавын тотты.

– Что-то аның сине күрәсе килми бугай, шулайрак тоелды.

– У? РјРёРЅ, болай булгач, аны барыбер РєТЇСЂРјРё китмим. – РЈР» каршы СЏРє тыкрыкка таба ашыкты.

Борылгач та, Р±ТЇСЂУ™РЅУ™ өстендә баягы «дезертир» РєТЇР·РіУ™ чалынды. У?Р№Рµ, бар СѓР» кеше, уйлап чыгарылган гына түгел, Т»У™Рј куркаклыгы РґР° хак: РўУ™Р±СЂРёРє күренүгә (ашыгып түгел түгелен), кузгалды РґР° тагын читкә атлады Р±Сѓ адәм.

– Абзый!..

РђРЅС‹ТЈ кискен тавышыннан шып туктады кеше. Сүзсез генә РєУ©С‚У™ калды. Барып җиткәч – РЅРё РіР°Т—У™Рї? – РўУ™Р±СЂРёРє ТЇР·Рµ РґУ™ каушап калды: Р°ТЈР° ниндидер усал, явыз кыяфәтле, карчыга борынлы ямьсез бер адәм карап тора РёРґРµ. Башында – уңып төсен җуйган кепка, өстендә – СЃРѕТЈРіС‹ елларда СЃРёСЂУ™Рє күренә торган сырма бушлат, У™ аякларында – балтыры кайтарылган киез итек… Р?юль аенда, Т—У™Р№РіРµ челләдә киез итек РєРёРіУ™РЅ, Т—У™Р№РіРµ кара туфракта! РўУ™Р±СЂРёРєРЅРµТЈ шуннан сәерсенгәнен СЃРёР·РґРµ бугай:

– Шулай җайлырак, – дип куйды агай, беренче сүзе шул булды.

«Ничек шушы кешене минем әни ярата алды икән?»

Абзый, яшь солдатның үз аякларыннан һаман күз ала алмавын күргәч, җикереп диярлек:

– Р?СЃРµ китте! ТєС‹!.. Раматиз минем аякта. Болай РґР° Р±РѕР· кебек. Р­СЃСЃРµ челләдә РґУ™ җылынмый менә, – РґРёРґРµ.

«Аякта гынамы икән боз?» – Шулай уйласа да, Тәбрик бүтәнчә әйтте:

– Җәй көне… бик үк табигый түгел шул.

– Җәй көне. Нәрсәсе бар аның? Киез итек күргәнең юкмы?..

– Бар барын…

Гаҗәп, нинди юк-бар сүз сөйләшә башладылар. Гүяки сигез чакрым араны Тәбрик шуның өчен килгән. Гүяки аларның иң мөһим сүзләре күптән сөйләшенгән. Бигрәк тә шунысы мәзәк: алар бер-берсен бер күрүдә таныдылар һәм кемнең кем булуы хакында сорашуның кирәге дә чыкмады. Ничек танышырмын, ничек сүз башлармын дип, юл буе борчылган иде Тәбрик.

Шулай СѓРє сүзсез килешеп, СЏТЈР° салынган У©Р№РіУ™ таба борылдылар. У?крен-әкрен генә атлаганда РґР° Фәрхетдин РіР°Т—У™Рї РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ сак баса РёРґРµ аякларын. Солдат һаман сәерсенеп карагангамы, тагын аклангандай әйтте:

– Раматиз… плиндә йөргән чаклар истәлеге.

– Бигүк күңелле истәлек түгел шул.

– Сезнең кебек җир селкетеп йөри идем мин дә.

– Сугыштан кайткач та шулай йөргәнсез түгелме соң? – диде Тәбрик, сүзләренә тиешле мәгънә салып.

Моңа каршы абзый, «пүчтәк әйбер» дигәндәй, кул селтәде:

– Юк шул, булмады, энем, булмады.

Шул сүзләр белән мөнәсәбәтләр дә ачыкланды – «абзый», «энем»…

Өйдә теге егет шешәдән үз өлешен эчеп куйган, күңеле тиешле баскычка күтәрелгән иде инде. Боларны күтәреп алгандай каршылады һәм, һай-һайлап, ике стаканга бүлеп аракы салды:

– Мәгез әле… Чәкешегез әле.

У?РјРјР°, «чәкешеп РєРёС‚ТЇРґУ™РЅВ» курыккандай, икесенең берсе РґУ™ чәкешергә Т—У©СЂСЊУ™С‚ итмәде, РёРїРё каптылар.

– Р?ТЈ яхшы закуска – РёРїРё, – РґРёРґРµ егет.

– У?флисун булмаганда, – РґРёРї елмаерга тырышты РўУ™Р±СЂРёРє.

– Р?РїРёРЅРµ рәнҗетмәгез, – РґРёРґРµ агалары.

Шуннан соң утырдашлары нәрсә уйлагандыр, Тәбрикнең фикере һаман Фәрхетдин тирәсендә бөтерелә иде: «Үзе усал, үзе ямьсез, үзе бигүк мәгънәсезгә дә охшамаган».

Балтачы егетнең ни уйлавы ул тәкъдим керткәч аңлашылды:

– Солдат кешене борчу кыен да инде. Ну шулай да…

– Борчы, рәхим ит.

– Безнең кесәдә пока ашлык сугалар, иптәш. Син бер өчлекне кызганма инде, мин барып килим.

Юлга дигән күпмедер акчасы бар иде Тәбрикнең – бер дә кызганмыйча чыгарды өчлекне. «Хәзерге минутта егетнең китүе хәерлерәк».

Тынлык, бушлык. Р?РґУ™РЅРґУ™РіРµ йомычкалар, Р±ТЇСЂУ™РЅУ™ РєРёСЃУ™РєР»У™СЂРµ, пычкы С‡ТЇР±Рµ РґУ™ У©Р№РЅРµ тутырып түгел, бушлыкны, җайсызлыкны арттырып ята. Хәтта Фәрхетдин абзый ТЇР·Рµ дә… киез итек эчендәге ревматизмлы аяклары РґР° әллә РЅРёРЅРґРё өшеткеч салкын тарата кебек. Гомер Р±СѓРµ У©Р№ салып, бөтен гомерен шушылай Р±СѓС€ У©Р№РґУ™ үткәргәндер СѓР». Буш У©Р№, Р±СѓС€ җан, Р±СѓС€ гомер… Мөгаен, хәзер СѓР» бушлыктан котылырга тырышмый РґР°, киресенчә, күнегелгән шушы хәленнән аермагайлары РґРёРї РєСѓСЂРєР° торгандыр әле… РќРёРє шулай тоела РёРєУ™РЅ? РќРёРє икәнен хәзергә У™Р№С‚ТЇ кыен, тик Р±ТЇС‚У™РЅС‡У™ уйларга РјУ©РјРєРёРЅ РґУ™ түгел.

– Кайда минем әни? – Уйламаган-көтмәгән җирдән, Тәбрик теленнән шундый кискен сорау бәрелә-сугыла чыкты. – Кая куйдың син аны?

Җавап көтү артык дәрәҗәдә беркатлылык икәнен аермачык белгән хәлдә Тәбрик көтте. Тегесе, билгеле, мәсхәрәле бер төстә елмайды гына.

– Бөтенләйгә кайттыңмы?.. Армиядәнме? – дип сорады.

– Бөтенләйгә. Армиядән.

Фәрхетдин иелеп калын гына йомычка алды да шуны вак-вак кисәкләргә аерырга кереште.

– Сиңа торыр урын кирәк инде хәзер, ә?

– Башта эшкә урнашырга кирәк.

– Эше табылыр анысы. РљРёСЏСЂ муены булса, камыт әзер. У? менә торыр Т—РёСЂ РґРёСЃУ™ТЈ, анысын теләсә кайда әзерләп куймаганнар.

– Ул хакта уйлаганым юк…

Саф дөреслекне абзый кабул күрмәде:

– Бардыр анысы, уйламыйча гына булмас.

– Чынлап әйтәм.

– Алайса, ник килдең монда?

– Мин инде әйттем.

Агай соңгы сүзләрнең мәгънәсенә бик төшенмәгәнгә, Тәбрик җавап ишетмәде. Фәрхетдин, йомычканы ваклап бетергәч, нәрсәнедер хәл иткән сыман, кискен итеп әйтте:

– У?РјРјР° Р»У™РєРёРЅ минем РёРґУ™РЅРіУ™ СЃРёРЅРµТЈ аяклар басмаячак. РњРёРЅ РјРѕРЅС‹ У™РЅРёРµТЈУ™ карганып әйттем.

– Ничек? Кайда?

– Минем өйдә. Минем идәндә.

– Аңламыйм?

Абзый, тагын астыртын гына елмаеп, фикерен чынлап та ачыкларга чамалады булса кирәк.

– Тугашларга кайткансың ич?!

– Кайтсам соң?

– Аларның У©Р№Р»У™СЂРµ кысан. У? кыз бар, менә РґРёРіУ™РЅ. Ярәшеп җибәрерләр дә… Өйсез кая китәрсез?

Ачуланырга кирәк иде дә, Сөембикә апаның кызы Гөләндәм искә төшеп, Тәбрик тыелып калды.

– Фәрхетдин абзый (беренче тапкыр исеме белән эндәште ул аңа), минем ул хакта сөйләшергә ниятем юк.

– Керереңнән алда чыгуыңны уйла дигәндәй, үз әтиеңнең, Мирсәетне әйтәм… аның да ишле гаилә – син сыярлык түгел…

Сүзләренең никадәр каты Т»У™Рј мәгънәсез икәнен аңлап У™Р№С‚У™ РјРёРєУ™РЅ Р±Сѓ кеше, әллә СЋРє РјРёРєУ™РЅ? У?ллә СѓР» янында торган, әле РєРёР»У™С‡У™РіРµ берничек С‚У™ ачыкланмаган кешенең беркемгә РґУ™ РєРёСЂУ™Рє түгеллеген Р№У©Р·РіУ™ бәреп У™Р№С‚У™ алырлык СѓРє рәхимсез Р±У™РЅРґУ™РјРµ? РўУ™Р±СЂРёРє чынлап та РґУ©РЅСЊСЏРґР° беркая РґР° сыймый торган артык кешеме?




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=66331528) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes


Примечания





1


Чабыр — җыен.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения